‘Zihin kontrolü’ günümüzde, bilhassa de cümbüş kesiminde sık sık karşımıza çıkan bir mevzu. Hatta bu vakte kadar pek de âlâ maksatlarla kullanıldığını görmedik desek kusurlu sayılmayız. O denli ki genelde büyük kitlelerin makûs hedefler uğruna denetim altına alınmalarını sağlamak için, sinema ve oyun dünyasında bu yola başvurulduğunu görüyoruz.

Bunu mevzu alan üretimlere baktığımızda ise genelde uzak gelecekte geçiyor olmaları dikkat çekiyor. Pekala zihin denetimi bugün bile bize uzak görünürken, 1960’larda başarılı halde gerçekleştirildiğini biliyor muydunuz? Bunun altına imzasını atan ve sayısız tenkidin odağı hâline gelen Jose Delgado’nun deneyine gelin yakından bakalım.

Kısaca Jose Delgado kimdir?

Tam ismi José Manuel Rodríguez Delgado olan İspanyalı bilim insanı, Yale Üniversitesinde çalışmıştı. 1915 yılında doğan Delgado, tıp alanında bir meslek yapmak istiyordu.

Doktorasını 1936’da tamamladı ve bunun akabinde İspanya’daki iç savaşta esir düştü. Bu bağlamda doktorasını tekrar yapması gerekmişti. Bu sefer fizyoloji alanına yöneldi.

Beynin sırlarını öğrenmeye meraklıydı. Ama neyi istemediğini daha en başta öğrendi

Ünlü Nöroloji Uzmanı John Fulton’un, şempanzelerin beyinlerindeki ön loba ziyan verdiğini gören Delgado, bunu hayli uygunsuz görmüştü. Bunun daha sonradan lobotomi yoluna katkı sağladığını belirtelim.

Zaten Delgado’nun gayesi da beyne ziyan vermeden Parkinson ve epilepsi üzere hastalıkları tedavi edebilmekti.

Peki kendisinin önerdiği sistem neydi?

Delgado, beyne yerleştirilen Stimoceiver isimli aletinin yardımıyla hem şahsî hem de toplumsal problemlere yol açan nörolojik sorunların çözülebileceğine inanıyordu.

Bu durumlara örnek olarak epilepsiyi ve sebepsiz biçimde şiddete meyilli olmayı gösterebiliriz.

Önce hayvanlar üzerinde çalışmalar gerçekleştirildi

Bu noktada kabaca beynin makul yerlerine muhakkak ölçüde elektrik sinyalleri gönderilerek belli aksiyonların gerçekleşmesi sağlandı. Alttaki başlıklarda bunun sonuçlarını görebilirsiniz.

Burada hayvanın sağa ve sola dönmesi sağlanıyor

Burada da agresifliğin anında giderildiğini görebiliyoruz

Elektrik sinyalleriyle gözün sağa gerçek hareket ettirilmesi

Ve son olarak açlığın -bilişsel olarak- kontrolü

Diğer şempanzelerden elde edilen şaşırtan sonuçlar:

Kafesindeki öteki şempanzeleri daima rahatsız eden bir maymuna bu sistemi uygulayan Delgado, elektrik sinyalini harekete geçiren anahtarı da kafesin içine yerleştirdi. 

Bu anahtarın, agresif canlıyı sakinleştirdiğini gören bir dişi, kısa müddette bunu fark edip kullanmaya başladı ve kafes, içindekiler için daha huzurlu bir hâl aldı.

Bir diğer deneyde ise Paddy isimli dişi bir şempanzeye bir alıcı yerleştirildi. Şempanzenin amigdalasının çektiği (krizlere neden olan) makul bir sinyali algılayan ve bu sinyal her algılandığında reaksiyon olarak canlıyı huzursuz eden diğer bir sinyal üreten alıcı sayesinde, baştaki sinyalin yüzde 50 oranında azaldığı görüldü.

Bu da insanların yaşadığı krizlerin hafifletilmesini sağlayacağına yönelik umutlar doğurdu.

Beyne yerleştirilen elektrotlar monitörler aracılığıyla izleniyordu. Bu sayede hangi aksiyonun hangi hareketi doğurduğu gözlemlenebildi

En azından başta durum böyleydi. Yani deneklerin başlarından büyük ekranlara uzanan kablolar vardı etrafta.

Fakat bu hem deneklerin hareket alanını kısıtlıyordu hem de enfeksiyon riskini artırıyordu.

Buna tahlil olarak da radyo sinyalleriyle denetim edilebilen alıcılar oluşturdu

Bu sayede kablo kederinden kurtulmuş oldu.

Hayvanların belli hareketleri gerçekleştirmesini sağlamış olan Delgado, beşerli deneylerde tıpkı sonucu alamadı

Çünkü burada Delgado’nun gayesi daha evvel de söylediğimiz üzere nörolojik hastalıklara tedavi bulmaktı. Bu bağlamda epilepsinin beynin hangi kısmında rol oynadığını bir türlü bulamadı.

Bunun üstüne beynin, düşündüğünden daha karmaşık olduğunu da kendisi söylemişti.

Amacına ulaşamayan bu deneylerin sonucunda ne oldu pekala?

36 yaşındaki epilepsi hastalığı olan bir bayan, Delgado’nun tedavisinin akabinde araştırmacılarla flört etmeye başlamış.

Buna ek olarak yeniden epilepsi hastası olan 11 yaşındaki bir çocuk, tedaviden evvel hayli somurtkan bir söze sahipken tedavinin akabinde epeyce dost canlısı bir hâle bürünmüş. “Kız olmak isterdim” diye nereden geldiği bilinmez bir yorumu da var bu çocuğun.

Delgado bir gün, yalnızca güreşlerde yer alması için bilhassa üretilen sonlu boğaların bu deneye nasıl karşılık vereceğini merak etti

Birkaç gün içinde asistanların da yardımıyla anestezi kullanılarak sakinleştirilen boğaların beynine, daha evvel bahsettiğimiz alıcı yerleştirildi. Toplamda güreş için özel olarak üretilen 4 boğa bulunuyordu.

Ringde boğayla karşı karşıya gelen Delgado, boğa tam kendisine çarpacakken elindeki aygıtı kullandı ve boğa, görüntüde görebileceğiniz üzere öteki tarafa yanlışsız yöneldi. Üstelik agresif tutumu da ortadan kalkmış üzere görünüyor.

Bunun akabinde Delgado asıl ününü kazandı diyebiliriz. Çünkü deneyin akabinde sayısız medya kuruluşundan gönderi alıyordu.

Delgado’yu duyduğunuzda gözünüzde, beşerler üzerinde zalimce deney yapıp onları hiçe sayan ‘deli bilim adamı tiplemesi’ canlanmasın

Oldukça mümkün olsa da objektif kısmını verelim. Bu tedavinin tutarsızlığının farkında olan Delgado, çok sayıda istekli kişiyi geri çevirmişti. “Bu noktaya kadar üzerinde deney yaptığı hayvanlar ne olacak?” demeden evvel de belirtelim.

Bilim dünyasında bu mevzunun etik olup olmadığına dair tek bir yorum duyamazsınız. Fulton’un yaptığını Delgado uygun görmedi. Delgado’nun yaptığını da siz uygun görmeyebilirsiniz. Burada kendisinin gayesi, Parkinson üzere hastalıklara tahlil bulmaktı.

2022 ile 1960’lar ortasındaki bağı da söylemeden geçmeyelim:

O vakitlerde da esnaf (lafın gelişi) abilerimiz/ablalarımız “Delgado beynimize çip takacak” biçiminde ortalığı ayağa kaldırıyordu. Komplo teorisyenleri, ordunun Delgado’ya finansal takviye sağladığını görünce tabir yerindeyse daha da çok endişelendi. 

Fakat Delgado, buna yanıt olarak bu sponsorlukların kötü amaç barındırmadığını belirtti.

Hatta kendisiyle hiç alakası olmayan bir bayanın Delgado’ya, beynine çip taktığı gerekçesiyle milyon dolarlık dava açtığı bile biliniyor.

Günümüzde tek değişen şey ise isimler olmuş

Sonra ne oldu?

İspanya’daki sıhhat bakanı, Delgado’dan İspanya’ya dönmesini ve Madrid’deki tıp okulunda yer almasını istedi. Bu, “Sizinle mi uğraşacağım?” tadında bir kaçış değildi. Yalnızca gelen teklif reddedilecek üzere değildi Delgado için.

Bir mühlet sonra Amerika’ya geri taşınan Delgado, 2011 yılında hayata gözlerini yumdu.

• Kaynaklar: NLoM, Scientific American, Today I Found Out, The American Lobotomy,
• GIF’ler