Tarih boyunca, bir ulusa mâl olmuş her devlet adamı, vefatından sonra görkemli merasimlerle son seyahatine uğurlanmış ve özel kabirlere defnedilmişti. Bu gelenek, çabucak hemen her devletin sürdürdüğü esaslı bir gelenektir.
1923 yılında kurulan Cumhuriyetimizin kurucusu Atatürk vefat edince de bu geleneğin devamı için şiddetli bir süreç başladı. Atatürk’ü kaybetmenin derin acısıyla bir arada, periyodun devlet yetkilileri; Türk ulusunun başkanının nereye defnedilmesi gerektiğini de düşünüyorlardı. İlerleyen süreçleri gelin daima bir arada irdeleyelim.
Geçici istirahatgah olarak Etnografya’da mezar odası açıldı
10 Kasım sabahı vefat eden Atatürk, 21 Kasım tarihine kadar defnedilemedi. Ortadan geçen 11 gün boyunca Ulu Önder’in naaşı pek çok noktadan geçerken insan selleri tarafından selamlandı, hürmet duruşu ve merasimler yapıldı. Yaşanan izdihamlarda onlarca vatandaş hayatını kaybetti, binlerce kişi yaralandı.
Dönemin hükûmeti, Ulu Başkan için özel bir anıt yeri yapılmasının gerektiğine ancak halihazırda bu türlü bir yer olmadığı için Atatürk’ün naaşının geçici olarak Etnografya Müzesi’nde koruma edilmesi gerektiğine karar kıldı.
Cenaze namazı, izdihamların önlenmesi için halka açık kılınmadı
- Ata’nın naaşı Etnografya’da
Atatürk’ün naaşı, törenle Etnografya Müzesi’ne getirilmeden 2 gün önce; Diyanet İşleri Lideri Rıfat Börekçi, İslam Tetkikleri Enstitüsü Müdürü Ord. Prof. Mehmed Şerafettin Yaltkaya, üst seviye devlet yetkileleri ve askerî işçi ile Ata’ya çok yakın bireyler dışında kimsenin içeri alınmadığı bir yerde, pek çok kaynağa nazaran “sarayda” cenaze namazı kılındı.
İzdihamların önlenmesi için cenaze namazı mescitte kılınmadı ve kıymetli din alimlerinden cenaze namazının cami dışında da kılınabileceğine dair görüş alındı. Devlet tarafından bu anın imajları asla çekilmedi. Çekildiyse de yayınlanmadı ancak tez edilenin tersine Atatürk’ün cenaze namazı katiyen kılınmıştır.
Etnografya Müzesi’nde süreksiz defin
- İsmet İnönü, Etnografya’daki nakil süreçleri öncesinde Ata’nın huzurunda hürmet duruşunda bulunurken
Atatürk’ün naaşı, 21 Kasım tarihinde Etnografya Müzesi’ne getirildiğinde kendisine özel bir mezar odası açıldı. Ulu Önder’in naaşının bozulmaması için tahnitleme işlemi yapıldı. Tahnitleme süreci esnasında, bedenin bozulmasını önleyen birtakım kimsayallar hazırlandı ve bu ilaçlar Atatürk’ün cansız vücuduna enjekte edildi. Akabinde, muşamba ve özel solüsyonlar ile sarıldı ve kefenlenerek özel bir tabuta koyuldu. Tahnitleme sürecinin detaylarına buradaki içeriğimizden ayrıntılı olarak erişebilirsiniz.
Atatürk’ün ebedi istirahatgahı için yer belirleme süreci
Ulu Önder’in naaşı süreksiz olarak Etnografya’ya defnedildikten sonra, kalıcı bir anıt için yer seçme sürecine geçildi. Atatürk’ün ölmeden evvel, nereye defnedilmeyi istediği tarafında net bir tanımı yoktu ama yakın etrafıyla birlikte olduğu bir yemekte “beni Çankaya’ya gömün” demişti. Bu yemekten sonraki gün ise kardeşi Makbule Atadan’a; “dün gece Çankaya dedim ama beni milletimin istediği yere gömün” demiştir.
Bu vasiyet üzerine TBMM’de anıt inşaatı için Yer Tespit Komisyonu kuruldu. Bu kuruldaki Trabzon Milletvekili İnşaat Mühendisi Mithat Aydın’ın önerisi ile Ankara’nın Çankaya ilçesindeki Rasattepe’de karar kılındı.
Rasattepe’nin seçilme sebebi ve ilerleyen süreç
Rasattepe’nin yüksek bir mevki olması, o günün koşullarında Ankara’nın her yerinden rahatlıkla görülebilmesi, geniş bir alan olması, merkezi ve Meclis’e yakın bir pozisyonda bulunması, Ata’nın istediği üzere Çankaya sonları içerisinde bulunması üzere nedenlerden dolayı onay gördü.
Büyük çoğunluğu devlet yeri olan Rasattepe’nin bir kısmı özel mülktü ve kısa müddette Rasattepe’nin tamamı kamulaştırıldı.
Anıt projesi için müsabaka açıldı
- Jüriye sunulan projelerden bazıları
1 Mart 1941’de yabancı mimarların da katılabileceği memleketler arası bir müsabaka ilan edildi. 1 yılın sonunda yerli ve yabancı üyelerden oluşan heyet; 25’i yerli toplam 49 proje içerisinden 3 projenin finale kaldığını açıkladı. 2’si yabancı olan bu 3 projeden Mehmet Emin Onat ve Ahmet Orhan Arda’nın projesi birinci seçildi ancak yetersizlik sebebiyle proje onay alamadı.
Jüri, birinci seçilen projeye gerekli düzenlemelerin yapılması koşuluyla onay verilebileceğini söyledi ve düzenlemelerin yapılmasıyla bir arada proje onay aldı. Projede heyetin üzerinde durduğu en hassas nokta, Anadolu tarihine bağlılıktı.
İnşaatın hazırlık süreci ve çalışmalar
Anıt için seçilen Rasattepe’nin çorak olmasından dolayı öncelikle bölgede ağaçlandırma çalışmaları başladı. Dünyanın çeşitli yerlerinden seçkin ağaçlar getirildi ve bölge çoraklıktan kurtarıldı. Gazeteler ve devlet yöneticileri tarafından artık Anıtkabir olarak isimlendirilen proje için devlet, 24 milyon liralık bir bütçe ayırdı.
Bölgede yapılan inşaat kazılarında, Frig Devri’ne ilişkin kıymetli tarihi kalıntılara rastlanıldı. Tarihi kalıntılara rastlanılmasından dolayı Türk Tarih Kurumu bölgede bir mühlet çalışmalar yaptı ve Anıtkabir projesinin birinci evresi beklenen müddette tamamlanamadı.
Zemin raporu, ihale süreci ve çeşitli aksamalar
Günümüzdeki halinde de gördüğümüz üzere Anıtkabir’in yapımında taş ve mermerler kullanıldı ancak yeni kurulmuş Cumhuriyetimizde şimdi bu gereksinimi karşılayabilecek nitelikte bir taş endüstrisi bulunmadığı için ülke genelinde yeni taş ocakları arandı.
Zemin sağlamlığı, zelzele risk raporu ve çeşitli tahliller sonucunda Rasattape’nin yer ve temel sisteminin değiştirilmesi gerektiğine karar verildi lakin daha evvel açılan inşaat ihalesini kazanan şirket; evvelki plana nazaran yurt dışından gereç siparişi verdiğini, yeni planda daha az gereç gerektiğini ve aradaki fiyat farkının devlet tarafından ödenmesini talep edince hukuk sürecinden dolayı inşaat tam 3 yıl durdu.
Hukuk sürecinden sonra devam eden inşaatta, daha evvel onaylanmasına karşın; birtakım değişiklikler önerildi ve mimarların planının dışına çıkıldı. Bu süreçte projenin başına verilen mimarlar da vazifeden alındı. Projede yapılan değişikliklerde göze en çok çarpan ayrıntı; Anıtkabir’in tepesindeki kubbenin kaldırılmasıdır.
Etkilenilen kültürler, lahit ve mezar odası
Anıtkabir’in proje ve üretim kademesinde Anadolu’da çok büyük bir iz bırakan Hitit, Selçuklu ve Osmanlı kültürlerinin sentezi görülmektedir. Anadolu’ya sahip çıkma bildirisi vermek için Anıtkabir’in tasarımında Halikarnas Mozolesi’nden ilham alındığı düşünülmektedir. Kimi kaynakların Anıtkabir’de Helen Tapınağı izlerinden de bahsetmektedir.
Anıtkabir’in ziyaret alanında bulunan temsilî mozole ya da lahit, Osmaniye’den getirilen 2 adet 40’ar tonluk mermerden özel olarak üretildi. Temsilî mozolenin çabucak alt katındaki mezar odası ise tıpkı Selçuklu ve Osmanlı’da devlet adamlarının türbesinde olduğu üzere sekizgen bir biçimde tasarlandı.
Anıtkabir’deki 9 yıllık inşaat sürecinin tamamlanması
Temeli 9 Ekim 1944’te atılan Anıtkabir, 26 Ekim 1953’te tamamlandı. Toplamda 24 milyon lira bütçenin ayrıldığı projede, bilhassa son kademede yapılan değişiklikler ile 4 milyon tasarruf edildi. Projenin toplam maliyeti 20 milyon liradır.
Yüz ölçümü toplam 750 bin metrekare olan Anıtkabir’in giriş kapısı da doğu tarafa yapıldı. Bunun sebebi olarak da Türklerin Anadolu’ya Doğu’dan gelmesi münasebet gösterildi.
Ulu Önder’in ebedî istirahatgahına defni
Atatürk, vefatının 15. yıl dönümünde, süreksiz istirahatgahı Etnografya Müzesi’nden Anıtkabir’e; adeta bir insan seli ve askeri merasimle nakledildi. Atatürk’ün defnedileceği mezar odasına Cumhurbaşkanı Celal Bayar, Başbakan Adnan Menderes, Meclis Lideri Refik Koraltan,Eski Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, Atatürk’ün kız kardeşi Makbule Atadan, Prof. Fuat Köprülü, Eski Meclis Lideri Abdülhalik Renda, din vazifelisi ile 10 kişilik bir heyet girdi.
Atatürk’ün naaşı büsbütün İslami kurallara göre defnedilirken; mezar toprağı ise 105 farklı yerden getirilen topraktan oluşmaktadır. Bu yerler ortasında Türkiye’nin tüm vilayetleri, Kıbrıs, Azerbaycan, Kore Şehitliği, Süleyman Şah, Selanik ve Atatürk’ün hayatında rol alan öteki ülkelere ilişkin topraklar vardır. Defin süreci esnasında Celal Bayar’ın eşi Reşide Bayar’ın bir sûre yazdığı kâğıt modülü, toprağa karıştırılırken; Prof. Dr. Emin Baran’ın ceylan derisine yazdığı ayrıntılı mevt raporu, gümüş bir kutuda koruma edilerek mezara bırakıldı.
Defin sürecinden sonra odadaki herkes sırayla toprak atmış ve toprak atan herkes kötüleşmiştir. Ruhsal olarak herkesi derinden etkileyen ve bayılan şahısların olduğu defin süreci tamamlandıktan sonra basına yapılan açıklamada “Atatürk’ün naaşının hiç bozulmadığı, güya dün tıraş olmuş üzere göründüğü” tabir edilmiştir.
Mezarı başındaki topraklar ve Türk bayrağı detayı
Ulu Önder’in doğumunun 100. yıl dönümünde (1981) Türkiye’nin 67 vilayetinden toprak getirilmiş, bu 67 ile Azerbaycan ve Kıbrıs’tan gelen topraklar da eklenerek pirinç vazolara konularak mezarı çevrilmiştir. Günümüzde vilayet sayısının 81 olmasından dolayı, şu an mezarı etrafında 83 adet pirinç vazo bulunmaktadır.
Atatürk’ün “Bir gün şüphesiz öleceğim. Milletim beni nereye isterse oraya defnedebilir lakin ben, mezarımın karşısında her daim dalgalanan ulu bir Türk bayrağı görmek isterim” vasiyetinden dolayı mezar odasının tam karşısında genişçe bir pencere bulunmaktadır. Bu pencere doğrudan Ankara Kalesi’ne ve Türk bayrağına bakmaktadır.
Anıtkabir’e Atatürk dışında defnedilen kişiler
Anıtkabir’e Atatürk dışında, Eski Cumhurbaşkanları İsmet İnönü ve Cemal Gürsel olmak üzere 11 kişi daha defnedilmişti lakin 1988 yılında devrin Cumhurbaşkanı Kenan Evren’in “Anıtkabir, Atatürk içindir, mezarlık değildir” çıkışıyla Atatürk’ün silah arkadaşı İsmet İnönü haricindeki tüm mezarlar Anıtkabir’den taşındı.
Her yıl 10 Kasım’da, davet olmaksızın evlatları Ata’ya koşuyor
Anıtkabir Komutanlığı tarafından ziyaretçi sayıları açıklanmasa da, edinilen bilgilere nazaran sadece 10 Kasım 2013 tarihinde 1.089.615 kişi tarafından ziyaret edilen Anıtkabir, her yıl bilhassa 10 Kasım ve 29 Ekim’de Ata’sını ziyaret etmek için gelenlerle dolup taşmaktadır.
Peki ya sizler Anıtkabir’in inşa süreci hakkında neler düşünüyorsunuz?
Kaynaklar: 1 / 2 / 3 / 4 / 5 / 6 /