Anksiyete bozukluğu, olağan bir hudut yahut öfke üzere değildir. Çok korku ve endişe ile karakterize bir durumdur, bu nedenle bunu yaşayan şahıslar, daima tetiktedir. Neden mi? Zira bu durumdan muzdarip beşerler, her daim tehlikelere karşı dikkatli olmaları gerekiyormuş üzere hisseder.

Ancak bu his ellerinde olan bir şey olmadığı için onu denetim de edemezler. Pekala bu psikolojik rahatsızlığın sempatik hudut sistemine (ne olduğunu aşağıda ayrıntılıca anlatıyorum) yaptığı tesir nedir? Yaygın görülen anksiteye bozukluğu çeşitleri nelerdir? Uzmanlara nazaran ilaç tedavisi mi, yoksa farklı terapi metotları mi tercih edilmeli? Bu yazımızda bu soruların cevaplarını veriyoruz.

Anksiyete bozuklukları yetişkinlerin yaklaşık olarak %30’unu hayatlarının bir devrinde etkileyebilir. 

Anksiyete bozukluğuna sahip bireyler, gündelik hayatlarında denetim edemedikleri ve birçok vakit gerçekçi olmayan kaygılar yaşıyor. Yani bir nevi kuruntu üzere. Ayrıyeten kaygılandıkları şeyler de birden farklı bahisler olabiliyor. Birebir anda birçok şeyin gerilimini üzerlerinde hissedebiliyorlar.

Mesela ABD’de erkeklerin %5’ine kıyasla bayanların %8’inin, hayatlarının bir evresinde bu durumla daha sık karşılaştıkları görülüyor. Aslında bu durum genetik, ferdî hayat tecrübeleri (mesela sevilen birinin kaybı üzere travmatik bir durum yaşamayı örnek verebiliriz), kişilik özellikleri ve beyin yapısı üzere faktörlerden kaynaklanabiliyor. 

Anksiyetedeki en kıymetli durum, bireyin gelecekte yaşanabilecek bir hadise kaynaklı endişe duyması. Yani bunu deneyimleyenler için olmayan bir şeyin sancısını çekiyorlar da diyebiliriz. Mesela yaygın anksiyete bozukluğunda, kişinin duyduğu korku, günlük hayatını aksatır. Şöyle ki kişi çok gergin olma durumundan ötürü çabucak yorulabilir ve konsantre olmakta zahmet çekebilir. Daima üzerindeki sorumlulukları düşünür ve bunları yerine getiremeyeceğinden korkar. Misal; kişi en ufak bir tamir, tadilat işini bile aylar öncesinden düşünmeye başlayabilir. 

Bir başka tasa bozukluğu tipi ise panik ataktır.

Buradaki en temel semptom, fizikî ve ruhsal olarak hissedilen ağır stresin bir anda atak biçiminde ortaya çıkması. Bu panik durumunda, kalp çarpıntısı, çok terleme-titreme, nefes darlığı, boğuluyormuş üzere hissetme, göğüs sıkışması, baş dönmesi, baygınlık, bedende bir yerin uyuşması, bir anda sıcak basması, mide bulantısı, denetimi kaybetmiş hissetme, vefat korkusu üzere belirtiler ortaya çıkabilir.

Bu durumu şiddetli yaşayanlarda kalp krizi riski de görülebilir. Genelde 20-24’lü yaşlarda ortaya çıkan bir hastalıktır. Bu ataklar, bir sebepten ortaya çıkabildikleri gibi, sebepsizce de oluşabilir.  

Bir öteki anksiyete tipi olan fobilere de değinelim.

Burada makul bir objeden, durumdan yahut aktiflikten çok derecede endişe duyulması kelam mevzusudur. Üstelik bu endişe daimdir, o denli kolay geçmez. Uzmanlar daima şunu söyler: ”Bu durumdan muzdarip hastalar, yaşadıkları fobinin farkındadır fakat üstesinden gelme konusunda başarılı değildir”.

Bu nedenle o korkulan şeyden çok bir kaçınma hali vardır. Misal klostrofobiyi düşünün, bu kapalı yerde kalma kaygısıdır.

Hatta Panik Odası sinemasında, Jodie Foster böyle bir durumu yaşayan birini canlandırıyordu. O yüzden onun için, evine giren hırsızlardan kaçarken, panik odası üzere kapalı bir yerde kalmak epeyce zordu. Ki Foster’ın canlandırdığı karakter, ekstrem bir durum deneyimlediği için buna mecbur kalıyordu ve endişelerinin üstesinden geliyordu, o farklı. 

Aslında klostrofobi üzere bir fobi olan agorafobi de anksiyete bozukluklarına örnek verilebilir. Çünkü agorafobi de kaçıp gitmenin zor olduğu yerlerde kalma kaygısıdır. Bu şahıslar, toplu taşıma kullanmaktan korkabiliyor; mesela ”ya ineceğim durakta inemezsem” üzere endişelerden dolayı.

Açık alanlar ve kalabalıklar da bu bireyler için birer tehdit zira onca insanın ortasından sıyrılıp o ortamı terk etmek, onlara epeyce sıkıntı gelebilir. Kişi mesela tek başına dışarı çıkmak istemez, muhakkak yanında birisi olsun ister. Bunu deneyimleyen birey, tedavi edilmezse evinden dışarıya adım bile atamayacak duruma gelebilir. 

Sosyal fobi olarak bildiğimiz toplumsal anksiyete ise toplumsallaşmaktan korkmak, çekinmek demektir. Kişi, toplum içinde dışlanacağı, ezileceği ve reddedileceği fikri içinde olduğu için kabuğuna çekilebilir. Misal topluluk önünde konuşma, yeni beşerlerle tanışma bu insanlar için önemli stres kaynağı olabiliyor.

Ayrılık korkusuna baktığımızda ise birey, bağlılık duyduğu beşerden ayrılma konusu aklına geldiğinde, çok bir endişe içine girebilir. Aslında ayrılık kelam konusu olmasa bile kişi bu ihtimalden bile yüksek seviyede dehşet duyar diyebiliriz. Genelde bu iki durumun, altı ay boyunca deneyimlenebilen anksiyete tipleri olduğunu söyleyebiliriz. 

Ayrıca toplumda görülme sıklığına baktığımızda, yetişkinlerin %2-3’ünde panik atak, %8-12’sinde rastgele bir fobi, %7’sinde toplumsal fobi, %13’ünde agorafobi, %2’sinde yaygın anksiyete, %1-2’sinde ayrılık korkusu olduğu bilgisini eklemeden geçmeyelim.

Anksiyetede görülen endişe, aciliyet içeren bir his. Bu nedenle sempatik hudut sistemindeki savaş ve kaç dürtüsünü tetikliyor. Bu da bir tehlikeden ”ya kaçınırsın ya da kalıp savaşırsın” demek oluyor. O halde bu türlü bir durumda sempatik hudut sistemi tam olarak nasıl tepki veriyor?

Sempatik hudut sistemini, otonom hudut sisteminin (istemsiz yapılan hareketleri düzenleyen sistem) bir modülü üzere düşünebilirsiniz. Kalp atış suratının, kan basıncının, sindirimin, ne kadar sık tuvalete çıkıldığının veya terlendiğinin kontrolü burada, yani otonom sistemdedir. Sempatik sisteme bakıldığında, tehlikeli durumlara cevap vermede değerli bir rol oynadığını söyleyebiliriz.

Şöyle ki mesela bedeniniz, o an inançta hissetmedi diyelim, o vakit bu sistem devreye girerek misal kalp atışınızı hızlandırabilir. Yahut bedeninizin oksijene gereksinim duyan bölgelerine daha fazla kan gönderir ki o tehlikeden çıkabilesiniz. 

Sözün özü; bu sistem, tekinsiz durumlarda otonom hudut sisteminin sebep olduğu hareketleri ortaya çıkarır ve böylelikle sizi inançlı alana geri çekmeye çalışır. Bu türlü bir durumda bedeninizde fizyolojik olarak birçok semptom tıpkı anda belirebilir. İşte anksiyete de bu sistemi büsbütün bu türlü devreye sokar. Bir anda bir mevzu hakkında çok gerilim duyduğunuzda, velev ki aniden tuvalet gereksinimi hissediyorsanız sebebi işte bu sistemin aktive olması.

Yani bu sıkıntıyı, vücudunuz sizi rahatlatmaya çalışıyor üzere anlayabilirsiniz. Ama şunu da eklemek gerekiyor; anksiyete bozuklukları, sempatik hudut sisteminize yeterli gelmez. Zira bedeniniz daima bir tepki içerisine girip sizi o ruh halinden kurtarmaya çalışacağı için metabolizma meseleleri baş gösterebilir. Örneğin obezite… Kişi çok gerilim altındayken birdenbire acıktığını hissederek farkında olmadan çok yiyebilir.

Antidepresanlar, aslında anksiyete sorunu için kısa süreli çözümlerdir.

Antidepresanlar, kaygı bozukluğunu tedavi ederken serotonin (mutluluk hormonu diyebiliriz basitçe) haricinde norepinefrin (savaş-kaç yansısına karşılık oluşturuyor) gibi beyindeki kimyasallar (nörotransmitterler) üzerinde çalışıyor. Yani bu ilaçları aldığınızda bu hormonların ölçüsü artıyor. Böylelikle gerilime verilen reaksiyonun düzenlenmesi için muhtaçlık olan kimyasalların üretimi artıyor diyebiliriz. Bu ilaçların tesirini göstermesi, genelde bir ay kadar sürüyor. 

Mesela sertralin (seçici serotonin geri alım inhibitörü- SSRI), tasayı azaltan ilaçlardan biri. Fakat evvel azaltıyormuş üzere görünüp daha sonra depresif belirtilerin ortaya çıkmasına neden olabiliyor. Birleşik Krallık’ta yapılan bir çalışmada, bir kümenin 6 haftalık antidepresan kullanımı inceleniyor. Depresyon üzerinde hiçbir tesiri olmadığı görülse de bu 6 haftalık süreçte korkuda yüksek derecede azalma gözlemleniyor. 

Hatta yeniden öteki bir çalışmada uzmanlar, bu ilacı alan insanların daha az telaşlı hissettiklerini söylüyor. Tasa, kaygı ve stres üzere semptomlar azaldıkça melankolik ruh halinin de buna bağlı olarak bir nebze de olsa düzeldiği tabir ediliyor. Araştırmada, depresyon yahut yaygın anksiyete bozukluğu için tam olarak teşhis kriterlerini karşılamasa da orta şiddette semptom gösteren şahıslara, SSRI (paxil, lexapro gibi) ya da SNRI (serotonin-norepinefrin geri alım inhibitörleri- cymbalta, savella gibi) türündeki antidepresanların reçete edilmesinin uygun olduğu belirtiliyor.

Bunun yanında anksiyetenin, fiziksel semptomlarının tedavisi için kalp hastalıklarında kullanılan beta blokerlar (propranolol, atenolol gibi) da verilebiliyor. Ancak uzmanlara nazaran genellikte anksiyete için kullanılan ilaçlar, başta da belirtildiği üzere kalıcı tahliller sunmuyor. Daha kalıcı sonuçlar için psikoterapistlerin ve psikiyatrların, terapi seanslarını tavsiye ettiğini söyleyebiliriz. Bilhassa bilişsel davranışçı terapi usullerinin, bu alanda yeterli sonuçlar verdiği söz edilebilir.

Kişiler bu terapi yoluyla daha farklı bir düşünce, davranış ve harekete geçme modeli öğrenebiliyor. Üstüne basa basa söylemek gerekirse, bu bahisle ilgili yardım almak için kesinlikle bir uzmanla görüşmek kural. Bir profesyonelin yönlendirmesi olmadan hiç kimse başına nazaran antidepresan kullanmamalıdır. 

• Kaynaklar: Psychiatry Org, Psych Central, Medical News Today, My Cleve And Clinic, Journals of  Neurophysiology, Good Rx, Taylor & Francis
• Görsel Kaynakları: Medical News Today, Inc. Magazine, Psychiatric Times, Greatist, ABC, TED Ideas, Pulse Clinic, Times of India, Metro, Healthline