Bugün dünya üzerinde yaşanan tüm büyük gelişmeler ve insanlığın bir cins olarak attığı bütün büyük adımlar, bilim ve teknolojinin gelişimi ile yaşanıyor. Bunu insanlığa mâl etmek yerine daha gerçekçi bir bakışla bakacak olursak gelişmiş, refaha ermiş ve geleceği planlayanlar ortasına katılmış bütün milletlerin bilim ve teknolojiye kıymet veren, onu geliştirip üreten milletler olduğunu görürüz.

Tabii ki bilimsel gelişim insanlık tarihi boyunca farklı devirlerde farklı birinci adımlarla ilerleyen upuzun bir süreç. Lakin bilhassa 17. ve 18. yüzyılda Aydınlanma Çağı ile insanlığın geleceğinin bilim olduğu daha güzel anlaşılmaya başlandı. Bu anlayış ve dünyadaki yansımaları, pek çok toplumu günümüzde olduğu yere getiren adımlardan biri oldu. Türkiye Cumhuriyeti de, akılcı bir başkan sayesinde bu temeller üzerine kurulmuştu…

Savaşlarla elde edilen zaferlerden daha fazlasına muhtaçlığımız vardı. Mustafa Kemal Atatürk, bunun farkındaydı

Mustafa Kemal Atatürk’ü siyasi başkan ve asker kimlikleriyle tanısak da, başarılarını sadece çok âlâ bir asker ve ikna edici bir önder olmasına bağlamak büyük bir yanlış olurdu. Attığı her adımda gerisine aklı, bilimi ve eğitimi aldığını vurgulayan Atatürk, verdiği kararlarla da bunu daima kanıtladı. 

Kütahya’da bir lise binasında öğretmenlerle bir ortaya geldiği bir görüşmede Atatürk, ”Bir millet savaş meydanlarında ne kadar parlak zaferler elde ederse etsin, o zaferlerin devamlı sonuçlar vermesi lakin irfan (bilmek, anlamak) ordusuyla geçerlidir. Bu ikinci ordu olmadan birinci ordunun çıkarları ölüdür. Milletimizi gerçek mutluluğa ve kurtuluşa ulaştırmak istiyorsak ve milletimize sağlam ve verimli bir gelecek vermek istiyorsak, bizi vefattan kurtaran ve hayata götüren bugünkü yönetim halimizin sonsuzluğunu istiyorsak, bir an evvel büyük, harika, ışıklı bir bilgi, anlayış ordusuna sahip olmak zorunda olduğumuzu inkâr edemeyiz.” diyerek, savaşlarla elde edilen zaferlerin tek başına hiçbir manası olmadığını açıkça söylemiş…

Peki savaşlarla, zaferlerle, inkılaplarla tarih kitaplarında ismi yan yana gelen Atatürk, bilimin Türkiye Cumhuriyeti’nin en kıymetli yapı taşı olması için neler yapmıştı? Onun bu akılcı, bilimi rehber edinen yanı nasıl gelişti? Yakından bakalım…

İkinci Meşrutiyet periyodunda topraklarımızda yaşanan dönüşüm, Atatürk’ün niyetlerini de etkiledi

Mustafa Kemal, öğrencilik yıllarından itibaren pek çok öğretmeninden ilham alarak onlar sayesinde kanılarını şekillendirmeye başlamıştı. Tıpkı vakitte okumaya kıymet veren karakteri ve okuduğu binlerce kitap, niyetlerinin oluşumunu kökten etkiledi. Sonrasında ise topraklarımızda başlayan dönüşümün yakından takipçisi olarak kendini geliştirmeye devam etti.

Osmanlı’da rasyonalist, pozitivist; akılcı ve bilim yanlısı niyet anlayışı özellikle İkinci Meşrutiyet periyodunda yükselişe geçmişti. Bu devirde pek çok düşünür, ülkenin içinde bulunduğu durumdan nasıl kurtulacağına dair fikirler üretirken bir yandan da bu fikir akımlarını ülkenin aydın kamuoyuna anlatmaya çalışıyordu. 

Özellikle yayımlanan dergilerle fikirler giderek daha fazla beşere ulaşıyor, topraklarımızda halkın geneline yayılacak büyüklükte olmasa da düşüncesel bir dönüşüm yaşanıyordu. Mustafa Kemal de bu devirde tüm bu gelişmeleri yakından takip ediyor, bu topraklarda yetişmiş fikir insanlarının görüşlerini okuyor, birebir vakitte Kant, Descartes, Auguste Comte ve Jean Jacques Rousseau üzere isimleri hem okuyor hem de çevirilerini yaptırarak yayınlanmasını sağlıyordu. 

Şehbenderzade Ahmet Hilmi, Kılıçzade Hakkı Beyefendi, Tevfik Fikret, Namık Kemal üzere sayamayacağımız kadar çok sayıda isim ve çıkardıkları mecmualar, kitaplar, şiirler başlattıkları tartışmalar, Atatürk’ün bilim, fen, ilerleme, evrim, uygarlık, uğraş üzere hususlardaki fikirleri için ilham oluyordu. 

Örneğin Atatürk’ün 1916 yılında okuduğu, Şehbenderzade Ahmet Hilmi görüşleri, Atatürk’ü pek çok taraftan etkilemişti. Şehbenderzade Ahmet Hilmi, çağdaş yaşama geçmenin uzun sürecek yavaş bir gelişmeyle gerçekleşmeyeceğini vurguluyor, süratli bir ilerlemeyi mecburî görüyordu. İlerlememize mahzur olan nedenleri ise yeni fikirlere düşmanlık, durağanlığı sevmek, derinliğe inmeyen taklitçilik ile yüzeysel bilgi olarak açıklıyordu…

Atatürk tıpkı vakitte Descartes’ın “Metod Üzerine Düşünceler” isimli kitabının Türkçe’ye çevrilmesini istemiş, tıpkı devirde ”Kant ve Felsefesi” isimli bir incelemenin de yayınlanmasını sağlamıştı.

Türkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra eğitim ve bilim Atatürk’ün en birincil önceliği olmuştu

Öğretmenlere ve eğitime verdiği kıymeti sık sık vurgulayan Atatürk, bu mevzudaki görüşlerini en güzel gösteren açıklamalarından birinde der ki, “Gözlerimizi kapayıp tek başımıza yaşadığımızı düşünemeyiz. Memleketimizi bir çember içine alıp dünya ile alakasız yaşayamayız… Bilakis yükselmiş, ilerlemiş, uygar bir millet olarak medeniyet seviyesinin üzerinde yaşayacağız. Bu hayat lakin ilim ve fen ile olur. İlim ve fen nerede ise oradan olacağız ve her millet ferdinin başına koyacağız. İlim ve fen için kayıt ve kaide yoktur.”

Milletin her bir ferdinin başına ilim ve fen koymak… Bu cümle, Atatürk’ün ilerlemek, vatandaşları refaha ermiş bir ülke oluşturmak için attığı en kıymetli adımı özetliyor. 

Türkçeyi eğitim ve bilim lisanı yapmak için attığı adımlar da telaffuzlarının bir destekçisiydi

Türkçeyi korumak, öğretmek ve bir bilim lisanı olarak geliştirmek için Mustafa Kemal Atatürk pek çok büyük adım attı. Türk Lisan Kurumu’nu kurmuş olmasının yanında bilimsel tabirleri Türkçeleştirmek için de şahsen adımlar attı. Geometri tabirlerini Türkçeleştirmek için kaleme aldığı Geometri kitabı, bunun en hoş örneklerinden biriydi.

Ona nazaran ”İlim çeviriyle olmazdı, tetkikle, yani araştırmayla olurdu”. Yani bilimi kendi lisanımızla anlayabilmek, üretebilmek ve hayata geçirmek hayli kıymetliydi ve sırf yürütülen araştırmaları takip etmek ve anlamak yetmezdi; şahsen o araştırmaları yapan olmak gerekirdi. Günümüzde siz biz üzere ‘sıradan insanların’ bilimsel çalışmaları takip etmek için yabancı kaynakları tarayıp anlamaya çalışmasının ne kadar sıkıntı olduğunu düşünün…

Üniversitelere ve bilim beşerlerine verdiği bedeli sık sık lisana getiriyordu

Tüm bu adımlarla birlikte Atatürk, eğitimin bilimselleştirilmesine de büyük değer veriyordu. Tevhid-i Tedrisat Kanunu üzere adımlarla bunun yapılması sağlanırken yıllar içerisinde Üniversite Islahatı üzere adımlarla bu fikir desteklenmeye devam etti.

Üniversite Islahatı ile birlikte Türkiye’de birinci sefer ‘üniversite’ sözü kullanıldı; üniversiteler bilimsel eğitimin temel alındığı, ilerici eğitim kurumları olarak şekillenmeye başladı. Öncesinde ise Avrupa’ya gönderilerek eğitim alan yüzlerce öğrencinin birer ‘eğitimciye’ dönüşmesi ile bu adımların yerleri hazırlanmıştı. Ayrıyeten Üniversite Islahatı ile birlikte Nazi Almanyasından kaçan pek çok Musevi asıllı bilim insanı Türkiye’ye geldi ve üniversitelerde istihdam edildi.

Bilim insanı akademisyenlere verdiği bedeli ise 1923 yılında onlara gönderdiği bir bildiride şöyle açıklıyor;  ”…Bilimin ulusal istiklâl ile eş olduğu cihetle işgal buyurmakta olduğunuz öğretim kürsülerinde memleketin, siz bilim adamları dahi hiç elbet birebir savaşın kahramanlarsınız…”

Atatürk bu fikrin temsili için tıpkı vakitte pek çok bilimsel kongre düzenlenmesini sağlamıştı. Eğitim, lisan, tarih, sanat, kültür ve iktisat üzere çeşitli alanlarda bilimsel kongreler ve kurultaylar düzenleyerek gelişimleri de yakından takip etmişti. 

Atatürk’ün bilime verdiği pahası vurguladığı kelamları…

• ”Medeniyetin kudret ve büyüklüğü karşısında çağdışı kalmış zihniyetlerle, ilkel boş inançlarla yürümeye çalışan milletler yok olmaya yahut hiç olmazsa esir olmaya ve aşağılanmaya mahkûmdurlar.”
• ”Dünyada her şey için, medeniyet için, hayat için, muvaffakiyet için en gerçek yol gösterici ilimdir, fendir. İlim ve fennin dışında yol gösterici aramak gaflettir, cahilliktir, hakikat yoldan sapmaktır. Yalnız ilmin ve fennin, yaşadığımız her dakikadaki safhalarının gelişimini anlamak ve ilerlemeleri vaktinde takip etmek kuraldır. Bin, iki bin, binlerce yıl evvelki ilim ve fen lisanının koyduğu kuralları, şu kadar bin yıl sonra bugün motamot uygulamaya kalkışmak elbette ilim ve fennin içinde bulunmak değildir.”
• ”…En büyük gerçekler ve ilerlemeler, niyetlerin serbestçe ortaya konması, tartışılması ile ortaya çıkar ve yükselir…”

Daha büyük zaferlere hâlâ gereksinimimiz var;

Mustafa Kemal Atatürk’ün gerçek büyük zaferler için açtığı bu yolda, öğrenmekten ve öğretmekten bir an bile vazgeçmememiz gerektiğini bilmeliyiz. Onun söylediği ve dünyaya her dönüp baktığımızda gördüğümüz üzere; ”…Medeniyet o denli kuvvetli bir ateştir ki, ona ilgisiz kalanları yok eder. Uygar olmayan beşerler ve toplumlar, hep uygar olanların altında kalmaya mahkûm olacaklardır…”

Toplumun ve eğitim sistemimizin bilime bakış açısının ne olduğunu anlamalı, eleştirmeli ve bu durumun topluma ödettiği bedelin gerçekten ne olduğunu fark etmeliyiz. Ancak o vakit daha büyük zaferler elde edebiliriz.

Kaynaklar: Prof. Dr. Ali İstek Fazilet, Prof. Dr. Nihat Bayşu, Prof. Dr. Esin Kâhya, Atatürk Ansiklopedisi, Türk Tarih Kurumu, Atatürk Kültür, Lisan ve Tarih Yüksek Kurumu