Yıl 1852. İspanya. Karmaşık ve dar sokakları saman ve at pisliği ile kaplanmış olan Barselona, sarı humma belasından sıkıntı kurtulmuş olan halk, kolera üzere yeni salgın hastalıkların pençesinde hayatta kalmaya çalışıyor. Paris ve Londra üzere büyük kentlerden bile daha fazla nüfus yoğunluğuna sahip olan Barselona’yı müdafaası gereken duvarlar, kenti ölümcül bir darboğaza sokuyor. 

Yıl 2022, Türkiye. Instagram’da bir sayfa, Barselona’nın değişik özelliklerini anlatmaya kentin bayram çikolatalarını andıran ızgara görünümüyle başlıyor. Kentin geometrik yapısı sahiden de göz alıyor. 170 yılda kentte yaşanan değişim ise tek bir şahısla başlıyor: Ildefons Cerda. Siyaset, sınıf çabası, entrika ve en sonunda kentleşme kavramının doğuşuyla sonuçlanacak bu seyahate beğenilen geldiniz. 

Roma’ya isyandan doğan kent: Barselona

Tarihte Pön Savaşları ismi verilen iki uzun savaş, bugün Roma İmparatorluğu olarak bildiğimiz imparatorluğun hakim güç olmasının, Kartaca’nın da yok olmasının nedenidir. Bu savaştan geriye kalan izlerden biri ise, Hamilcar Barca’nın ve takipçilerinin yaşamak için kurdukları Barselona kentidir. 

O periyotta kurulan Barselona, en nihayetinde bir askeri merkezdi ve kentin surları, savunulmasını kolaylaştıracak özellikleri ve coğrafyaya uygun olarak tasarlanmış sokakları vardı. Bu yapı, 1800’lere gelindiğinde kentin artan değerini karşılamaya yetmeyecekti.

Bir gün kente bir adam gelir

Sanayi Devrimi ile birlikte ağır çalışan bir limana ve pek çok üretim merkezine sahip olan Barselona, her geçen gün kalabalıklaşmaya başladı. 1850’lere gelindiğinde ise kent, Sarı humma ve kolera üzere salgınlar yüzünden büyük kayıplar verdi. Bu da sorunun tahlili için yeni yaklaşımlar gerektiğini ortaya çıkardı.

Barselona’da ortalama ömür o kadar kısalmıştı ki, zenginler için beklenen ömür mühleti 36 yıl, yoksullar için 23 yıl olmuştu. Duvarlar, nüfusu tek bir bölgede toplamaları, toplumsal arayı çok çok azaltmaları ve pak havayı engellemeleri ile kent için bir sıhhat sorunu haline gelmişti. 

Öncelikle kentin Ortaçağ’dan kalma duvarları yıkılarak işe başlandı. Sonrasında ise herkes birebir soruyu sormaya başladı: “Peki tamam, duvarları yıktık lakin artık kent nasıl genişleyecek?” Bu sorunun karşılığını vermek kolay olmadı. O periyotta de Katalanlar, kraliyet yanlıları ve öteki topluluklar ortasında politik çekişmeler devam ediyordu. 

Barselona, Katalan bölgesinin en güçlü kenti olmuş, burjuva-işçi gayretine konut sahipliği yapmaya başlamıştı. Her cephenin temsilcileri kendi istedikleri üzere bir genişleme planı sunuyordu. Hali hazırda son 50 yıllık müddette Napolyon’un işgali, bir halk isyanı, iki salgın, irili ufaklı pek çok yangın görmüş olan kent daha fazlasını kaldıramazdı. Bu yüzden işi görece nötr kalan bir isme verdiler: Ildefons Carda.

Ildefons Carda Katalan bir mimardı. İnşaat mühendisliği eğitimi de almıştı. Kardeşlerinin vefatının akabinde aile servetini miras alan Carda, kendisini şehir planlamaya vermişti. Barselona’nın genişleme planını seçmek için açılan yarışa katıldı ve kazandı. Sonrasında, yepisyeni bir alanı ortaya çıkaracaktı.

Sınıfsız ve yemyeşil bir kent hayali

Carda, sınıfsız ve herkesin her yere yürüyerek erişebileceği bir kent hayal ediyordu. Bunu gerçekleştirmek için de özel bir plan yaptı. Üç farklı blok tipini kullanarak Barselona’yı bir ızgara biçiminde genişletecek olan Eixample (Genişleme) projesi ile kentleşme kavramını da bulmuş oluyordu.

Carda’nın gayesi kırsaldaki komşuluk ve insan bağlantısını, pak havayı kentlere taşımak, bir yandan da kentlerin getirilerini korumaktı. Karşılıklı iki binadan, n şeklinde lakin bitişik olmayan üç binadan ve L formunda iki binadan oluşan üç farklı blok tasarladı. Böylelikle hiçbir binanın etrafı kapanmayacak, ayrıyeten blokların içindeki yeşil alanlardan yaya seyahati gerçekleştirilebilecekti. 

Barselona: 7 mahalleli şehir

Cerda’nın yepyeni planı kente eklenecek 7 yeni mahalle içeriyordu. Eski kent merkezinin neredeyse dört katı bir alan kaplayan bu mahalleler ortasında tren yolları ve ana yollar için de boşluklar bırakılmıştı. Bu boşluklar ve yollar o devrin yaşayışına nazaran çok geniş gözükse de, Cerda’nın bir vizyonu vardı. 

Gelecekte trenlerin insanlara yetmeyeceğini düşünen Cerda, “Yarın bir gün bunlar daha küçük buharlı makineler yaparlar, herkes kendi kapısının önüne çeker bir tane, atsız at arabası üzere durur makineler orada.” diye düşünerek hem park alanı olması, hem trafiğe müsaade vermesi, hem de binaların daima güneş almasını engellememesi için sokak ve caddeleri geniş tutmuştu.

Üstelik böylelikle daha güzel hava akımı sağlayabilecekti. Carl Benz daha otomobilleri bulmadan 30 yıl öncesinde otomobilleri düşünen Cerda, blokların önünde sağın-solun daha rahat görülebilmesi için 45 derecelik açıyla boşluklar bırakmıştı. 

Bir kentin ne olduğu tekrar tanımlanıyor

Cerda sadece “Hadi burada bu türlü yeşillikli konutlar olsun” dememiş, bir kentin nasıl olması gerektiğine dair bir vizyon da geliştirmişti. Kendi vaktinde olmayan kent planlamanın temellerini atmıştı. En kıymetli fikri ise kentlerin insanların sadece yaşadığı yerler değil, tıpkı vakitte refahın da kaynağı olması gerekliliğini savunmasıydı. Çağdaş kentlerin nasıl olması gerektiğine dair birinci metodik bilimsel çalışmaları yaptı. 

Bu çalışmalarının sonucu olarak bir kişinin kentte sağlıklı yaşayabilmesi için gereken hava miktarını gerçek bir biçimde hesapladı. Kentteki halkın yapabileceği işleri ayrıntılandırdı. Muhtaçlık duyulabilecek pazar yeri, okul, hastane üzere yapıları haritalandırdı. Dar sokakların olduğu yerlerde ölümlerin de daha çok olduğunu meydana çıkardı. Hatta 1867’de yazdığı Şehirleşmenin Genel Teorisi isimli kitabıyla kentleşme sözcüğünü de bulmuş oldu. 

Cerda’nın bu planının temelinde ise yerleşimlerin sınıflardan bağımsız olması inancı yer alıyordu. Periyodunda rakipleri tarafından komünistlikle de suçlanmasına neden olan bu niyeti, aslında fakirlerin de zenginlerin de aynı hizmetlere erişebilmesini amaçlamasından kaynaklanıyordu. Aslında kendisinden evvel yoksul halkın ya da alt tabakanın nasıl yaşadığını çok fazla önemseyen kimse de yoktu. 

Peki bugün Barselona, sahiden bir ütopya mı?

Bloklar arasındaki yemyeşil parklardan her yere yürünebilen, trafiğin sorunsuz bir biçimde aktığı, zenginin de yoksulun de tıpkı imkanlara erişim talihi olduğu Barselona ütopyası bugün yaşamaya devam ediyor mu? Ne yazık ki hayır. Bunun da çeşitli nedenleri var.

İlk olarak, Cerda’nın planları vakit içerisinde pek çok değişikliğe uğratıldı. Binalar yükseldi. Köşeler birleştirildi. Yeni yapılar için bloklar, köşeden traşlanmış kareler haline getirildi. Parkların yerini otoparklar aldı. 

İşin trajikomik yanı var bir de

Barselona’yı Barselona yapan Cerda, Barselona kentinde pek de sevilmedi. Üstte bahsettiğimiz politik çekişmelerin bir kesimi olması nedeniyle kentte her vakit şüpheyle karşılandı. Kaldı ki kendisi aslında bu çekişmenin kesimi olmak falan da istemiyordu. 

İlk genişleme planı için Barselona kent kurulu bir müsabaka açmış, yarışın kazananı olarak da kendi baş mimarları Antoni Rovira’yı seçmişti. İspanyol Hükümeti ise bunun üzerine, kent konsüllerinin üzerinde bir güç olan ve Kamu İşleri Bakanlığı diye çevirebileceğimiz bir bakanlık kurdu. Bu bakanlık ise misyonu Rovira’dan aldı ve Cerda’ya verdi. 

Cerda bu yüzden Barselona’da kendisini kabul ettirmekte hayli zorlandı. Esasen mühendislerle mimarlar ortasında bir çekişme varken, kendisinin zirveden inme biçimde geldiğini düşünen Barselonalı mimarlar, Cerda’yı entelektüel ve ideolojik açıdan karalamaya karar vermişti. Binaları tekdüze olmakla, sokakları gereksiz geniş olmakla, Cerda da komünist topluluk binalarına benzeyen kareler inşa etmekle suçlanmıştı. 

Yine de 1980’ler-1990’lar sonrasında, bilhassa kentin yapısının 1992 Barselona Olimpiyatları’nda aldığı övgülerin akabinde, Katalanlar kentin geçmişini tekrar incelemeye başladı. Kendi vaktinde hakkı yenilmiş, yesyeni bir alan kurmuş olan Ildefons Cerda, 1876 yılındaki vefatının üzerinden yüz yıldan fazla geçtikten sonra tekrar onurlandırıldı.

Şimdi Barselona, bir vakitler makus gözle baktığı bu vizyonerin planladığı yapıya dönmek için çalışmalar yapıyor.