Amerika Birleşik Devletleri ve Avrupa ülkeleri, son aylarda iş dünyasında epey kuvvetli bir periyot yaşıyor. ABD Çalışma Bakanlığı tarafından paylaşılan datalar, ABD’de yalnızca kasım ayında 4,5 milyon çalışanın işinden kendi isteğiyle ayrıldığını, yani istifa ettiğini ortaya koyuyordu. Bu sayı, son 20 yılın tepesi iken birebir vakitte ABD iş gücünün %2,9’luk kesiminin bir ayda işini bıraktığını gösteriyordu.

‘Büyük istifa dalgası’ olarak isimlendirilen bu durum hakkında birçok araştırma ve anket de yapıldı. Bilhassa ABD’de görülen istifa dalgası hakkında yapılan anketler, buradaki insanların genel manada misal nedenlerden ötürü işlerini terk ettiklerini gösteriyordu: Bilhassa koronavirüs pandemisi sonrasında pek çok kişi ‘nefes almak’ istiyordu.

Büyük istifa dalgası neden yaşanıyor?

Büyük istifa dalgasının yaşanmasının gerisinde pek çok neden bulunuyor. Ama bu nedenlerin birkaçı, yapılan tüm araştırmalarda birbiriyle kontaklı ve yüksek oranlarda görülüyordu. ABD Çalışma Bakanı’na nazaran beşerler, daha düzgün fiyatlara ve imkanlara sahip olacakları yeni bir iş arayışı için, çocuklarına bakmak için ve COVID-19 tasası nedeniyle işlerinden ayrılıyordu. Tüm anketlerde görünen ana ortak noktaysa daha uygun fiyatlar ve imkanlar, yani daha düzgün çalışma şartlarıydı.

İnsan kaynakları hizmeti şirketi Personio’nun İnsan Kaynakları Ünite Sorumlusu Ross Sychell de yaptığı bir açıklamada çalışanların “Emek verdiğim bu şirket, bu süreçte sıhhatim ve mutluluğum için ne yaptı?” sorusuna karşılık bulamadıklarını belirtti. Sonuç olarak çalışanların “Değerli olduğum bir yere gideceğim.” fikrine kapıldığını söyledi.

Daha âlâ çalışma şartı aramanın temelindeki sebeplerden biri de aslında birtakım çalışmalarla ortaya çıktı: Pandemi, insanların gözünü açmıştı. Indeed’in yaptığı bir ankete nazaran istifa eden 1000 kişinin %92’si, pandemiyle birlikte ‘hayatın sevmedikleri bir işi yapmak için çok kısa olduğunu’ hissetmeye başladı. İktisatbank’ın 10 Ocak 2022 Günlük Piyasa ve Tahlil Yorumunda da “Çalışanların ruh hali pandemi devrinde o kadar makûs etkilendi ki, beşerler nefes alıp biraz da soluklanmaya gereksinimi olduklarını anladılar.” tabirleri yer aldı.

Öte yandan istifa eden bireylerin toplumsal medyada yaptıkları paylaşımlardan kimileri da bu insanların nasıl nispeten rahat bir biçimde istifa edebildiklerini gösteriyordu. İstifa dalgasının somut bir halde görüldüğü ülkelerde çalışanlar, devlet dayanağı ve kendi imkânlarıyla bir ölçü birikim yapmayı başarmışlardı. İktisatbank’ın birebir yorumunda çalışanların bu birikimin teminatıyla bir süre de olsa işsiz kalmayı göze alabildikleri söz ediliyordu. Yani istifa edenlerin büyük bir çoğunluğu, bir müddet işsiz kalarak yaşayabilecek ölçüde birikime sahipti.

Yaşanan istifa dalgasının sonuçları ne olacak?

ABD’de bir ay içinde yaşanan milyonlarca istifanın ana nedeni çalışma şartlarının güzelleştirilmesi arayışı olurken bu, elbette işveren üzerindeki yükü de artırdı. O denli ki şirketler, istifa dalgalarını engellemek için çalışanlarının ücretlerini ve yan haklarını artırmaya başladı. Elbette bu, çalışanların maliyetinin artması manasına geliyordu. Bu da bir zincir etkiyi yaratma potansiyeli taşıyor: Ürün ve hizmet fiyatlarının artışı.

Harvard İktisat Profesörü Elizabeth Allison, yaptığı açıklamada ekonomilerdeki güzelleşme ve yüksek enflasyon kombinasyonunun patronlarda fiyatların artışı baskılarını artıracağını tabir etti. Oxford Economics’in paylaştığı datalara göreyse artık eski bir çalışanın yerine yeni bir çalışan koymanın yıllık maliyeti, eğitim ve yeniden bu dalgayla getirilen/artırılan işe alım bonusları nedeniyle eski çalışanın yıllık maaşının %122’si seviyesine yükseldi.

Yatırım bankası Jefferies’in başekonomisti Aneta Markowska da bu hususta verdiği bir demeçte işgücü arzındaki yapısal düşüş ve ötelenmiş taleple işgücüne olan gereksinimin gibisi görülmemiş bir halde artacağını, bunun da istihdam piyasalarını onlarca yıldır görülmemiş halde sıkılaştıracağını tabir etti.

Peki, istifa dalgası Türkiye’de yaşandı mı? Türkiye’de bu türlü bir dalganın yaşanmamasının nedeni neydi? Bu soruların yanıtları için bir uzmana danıştık.

Kaspersky’ın 22 Mart 2021 tarihli ‘İşin Geleceğini Teminat Altına Almak’ raporu, Türkiye’deki çalışanların %23’ünün önümüzdeki 12 ay içinde yeni bir işe geçmeyi düşündüğünü ortaya koyuyordu. Türkiye’de çalışanlarının bu türlü bir fikre sahip olmalarınınsa üç nedeni vardı:

• Daha uygun maaş beklentisi (çalışanların %50’si)
• Daha güzel bir iş-yaşam istikrarı (çalışanların %46’sı)
• Daha kıymetli ve manalı bir role muhtaçlık duyulması (çalışanların %29’u)

Fakat Türkiye’de ‘istifa dalgası’ denebilecek kadar büyük bir olay yaşanmadı. Peki bunun nedeni neydi? Çalışanlar, daha yeterli bir çalışma ortamı istemelerine karşın neden işinden ayrılıp daha âlâ bir iş ortamı bulma arayışına girmiyor yahut bir müddet iş hayatından uzak olma riskini alamıyorlar? İşte bu soruların yanıtları için Europap Tezol Kâğıt şirketinden İnsan Kaynakları Uzmanı Gamze Değirmenci’ye danıştık.

• Cevaplara geçmeden evvel yurt dışındaki durumu kabaca bir özetleyelim: Çalışanlar, daha âlâ maaş ve çalışma ortamı isteyerek ya da yalnızca bir mühlet nefes alabilmek için işlerinden istifa ediyorlar ve yeni bir iş bulana kadar bir mühlet birikimleriyle yaşayabiliyorlar. Bu dalgayı engellemek isteyen patronlar de çalışanlarının iş şartlarında güzelleştirme yapıyorlar.

Türkiye’de çalışanların neden benzeri bir yol izlemediğini sorduğumuzdaysa aslında çaresizliğe dayanan bir yanıt aldık:

“Pandemide şu an bir sürü işyeri kapatıyor ve hatta yeni taban fiyatla birlikte birçok işten çıkışları bekliyoruz. İnsanlar şu belirsizlikte ve gelecek tasasında çok da yerinden ayrılmak istemiyor. Mesela ben şu an daha yüksek talep ediyorum ya da daha âlâ çalışma ortamı talep ediyorum, ben buradan gittiğim anda benim yerime bulabileceği çok fazla iş gücü var, çok daha az fiyatla.”

İşsizlik oranı çok yüksek olduğu için her vakit farklı bir çalışan alternatifinin olduğunu belirten Değirmenci, eski çalışanın yerine yenisinin daha az fiyatla alınabileceğine vurgu yaptı. Hatta birtakım şirketlerin bu alternatife direkt eski çalışanını işten çıkarmak ve daha düşük fiyatla yeni çalışan almak yoluyla başvurduğunu da tabir etti.

Birikimi olan çalışan işinden ayrılıp yeni bir iş arayışı için bir mühlet işsiz kalmayı tercih eder mi? sorusunun karşılığıysa şu formdaydı:

“Yatırımı olan kişi, yatırımı kıyıda kalsın istiyor. İnsanlar şu anda belirsizlikte ve o kıyıda kalan parasıyla hiçbir şey yapmak istemiyor.”

İşverenler, çalışanlarının koşullarını artırma yoluna ne kadar başvurabilir? Bu sorunun karşılığı da ne yazık ki pek olumlu değil, zira TL paha kaybediyor:

“TL’nin kıymet kaybı işletmeleri de çok etkiliyor. Biz tuvalet kâğıdı kesiminde faaliyet gösteriyoruz, en az etkilenen şirketlerden bir tanesiyiz hatta pandemiyle birlikte satışlar arttı. Lakin bununla birlikte maliyet de çok fazla arttı. Maliyet arttığı için de patronlar de daha âlâ çalışma ortamı sağlayamıyorlar haliyle.”

Türkiye’de Nitelikli çalışan gücü de tüm bu durumlardan olumsuz etkileniyor:

TL’nin paha kaybı ve enflasyonun artışı, Türkiye’deki nitelikli çalışan gücünü de olumsuz etkiliyor. Çünkü daha güzel çalışma şartı ve fiyat arayan nitelikli çalışanlar, yurt dışındaki şirketlere ya da Türkiye’deki yurt dışı menşeli şirketlere yöneliyorlar. Aslında ziyadesiyle uzun müddettir yaşamakta olduğumuz ‘iş göçü’ durumu, Türkiye’deki nitelikli çalışan sayısını azaltarak şirketlerin kabiliyetlerini daha da geriye itiyor. Türkiye’deki patron de maliyet artışın nedeniyle çalışma şartlarını iyileştiremediğinden, hatta daha düşük fiyatlı ve niteliksiz çalışanları tercih etme yoluna gittiğinden önümüz pek de açık durmuyor.

Öte yandan TL’nin paha kaybetmesi, aslında yurt dışı menşeli şirketler için de Türkiye özelinde büyük avantajlar sunuyor. TL’nin döviz karşısındaki düşük kıymeti, yabancı şirketlerin Türkiye’deki maliyetinin az olacağı manasına geliyor. Bu, yabancı menşeli şirketlerin Türkiye’ye yatırım yapmasına teşvik edecek ve bu şirketlerdeki çalışma ortamının daha aranan bir ortam olmasını sağlayabilecek olsa da Değirmenci’ye nazaran bunun da önünde bir pürüz bulunuyor:

“Yabancı menşeli şirketler orada kurallarını iyileştiriyorsa, burada da kaidelerini uygunlaştırma noktasına gidebilir. Burada yaptığı güzelleştirme ona maliyet açısından neredeyse hiçbir tesir etmeyecek. Şu anda dolar ve euro kuruna bakarsan dışarıdan çok yatırım alacak seviyedeyiz. Yabancı bir yatırımcısın, senin burada iş gücü maliyetin çok az. Lakin yurt dışındaki yatırımcı da şu anda hükûmetten kaynaklı olarak inanç duymadığı için buraya yatırım da yapamıyor. Türkiye’den çekilen de bir sürü yabancı firma da var.”

Sonuç olarak..

Türkiye’deki çalışanlar, birikimleri olmadığı, hatta birikim dahi yapamadıkları için işlerini kaybetmeyi göze alamıyor. Patronlar, artan maliyetler nedeniyle koşulları iyileştiremiyor. Daha düzgün bir çalışma ortamı bulan nitelikli çalışan ise yurt dışına ya da yurt dışı menşeli şirketlere kaçıyor. Yani istifa dalgası Türkiye’deki kaideler nedeniyle yaşanamıyor, tersine uzun müddettir süregelen nitelikli iş gücünün kaybı artıyor.

Gamze Değirmenci’nin Türkiye için yaptığı açıklamalar ve yurt dışında yaşanan istifa dalgasının sonuçları, Türkiye için bir olumsuz tabloya daha işaret ediyor: Eser ve hizmetlerin artan maliyetleri, ve bunun sonucunda artan fiyatları, bu eserleri ithal eden ülkemizde ve tüm dünyada fiyatları daha da üste çekecek. TL’nin yaşadığı paha kaybı da bu fiyat artışının üzerine ‘köpük’ olacak.