Geçmişten günümüze birbirinden farklı hususlarda yapılmış ve hala yapılan sayısız deneyin, hangi çerçeveler içinde etik sayılıp sayılmayacağı tartışılıyor. Bu tartışmaların sebeplerine baktığımızda deneylerdeki hayvanlara ve insanlara etik dışı halde davranılıp davranılmadığı konusu dikkat çekiyor.

Oldukça hassas olan bu bahislerin göz arkası edildiği çok sayıda deney görmüştük. Lakin 1924 yılında Carney Landis tarafından yapılan, içeriğimizin odağındaki deney, bunlara büsbütün farklı bir boyut kazandırıyor.

Kısaca neydi bu deney?

1897 doğumlu Psikolog Carney Landis, ‘Evrensel Yüz İfadeleri’ deneyinde her bir hissin ortaya çıkardığı aşikâr bir reaksiyon, yani yüz ifadesi olup olmadığını öğrenmek istiyordu.

Eğer tüm denekler keyifli olduklarında birebir ortak yüz ifadesine sahip olsaydı, bu deney muvaffakiyete ulaşacaktı. Birebiri korku, şaşkınlık üzere farklı durumlar için de geçerli.

Deneyi yaptığı sırada Minnesota Üniversitesinde yüksek lisans yapan Landis, 25 kişiyi deneye dahil etti

Bunların 12’si erkek, 12’si bayan ve kalan 1 tanesi ise Minnesota üniversitesi psikoloji kısmının nezareti altında olan 13 yaşındaki bir çocuktu.

Kaotik bir hâl alacak olan deneyin birinci etabında iştirakçilerin yüzlerine çizgiler çizildi

Yüz tabirlerini oluşturan muhakkak kasların üstüne denk gelen bu çizgiler, verilecek yansıların daha kolay izlenmesini sağlayacaktı.

Ve deneyin birinci basamağı başladı

Bu evrede iştirakçiler, istenen duyguyu ortaya koyacak hareketler gerçekleştirdi. Amonyak koklamak buna bir örnek. Bunun dışında palavra söylemek üzere basit şeyler de var. Bunun üzere uyaranlar deneyin birinci etabında kullanıldı.

Bu hareketler gerçekleştirilirken de iştirakçilerin fotoğrafları çekildi ve yansıları kayıt altına alınmış oldu.

Deney burada bitti demek isterdik, ama sonuçlar Landis’i tatmin etmedi

Bu yüzden de deneyin ikinci etabına geçildi. Burada deneklere, pornografik imajlar gösterildi. Burada tat kaçıran kısım ise daha evvel iştirakçilerin haberdar edilmemiş olması.

Bu da yetmeyince derilerinde sorunlar olan bireylerin fotoğrafları iştirakçilere gösterildi. Rastgele bir sansür bulundurmayan ve büyük çoğunluğu rahatsız edecek olan bu imajlar, işleri daha da kızıştırdı.

Zaten nereye düştüğünü anlamayan iştirakçiler, Landis tıpkı odada silah patlatınca farklı bir şoka uğradı:

Landis bu yaptığıyla da insanların, şoka uğradıklarında ortak bir yüz sözüne sahip olup olmadıklarını görmeyi hedefledi.

Arka geriye gelen bu olayların iştirakçiler üzerinde bıraktığı tesir, bu noktaya kadar çoktan kalıcı olmuştur bile. 20’nci yüzyılda psikolog olmanın büyük özgürlük getirdiği açık. Lakin denek olmak muhtemelen bu zamanlarda istenecek son şey.

Bitti mi dersiniz? Maalesef hayır

Bir öbür etapta Landis, iştirakçilerin gözlerini bağlıyor ve ellerini bir kovaya daldırmalarını istiyor. Bu kovanın içinde ise bir sürü canlı kurbağa bulunuyor.

Amaç ise kutunun içine saklanan şeyi bulmak. Bu ortada elbette iğrenme durumunun oluşturduğu reaksiyon gözlemleniyor.

Dur artık…

Kovanın içinde -kurbağalar dışında- kablolar bulan iştirakçiler, bu kablolardan çok da şiddetli olmasa da kayda paha ölçüde acı veren bir elektrik akımıyla karşı karşıya kaldı.

Geldik en karanlık bölüme

Sonuçlardan hâlâ şad olmayan Landis, iştirakçilerin bir eline bıçak, öbür eline ise canlı bir fare verdi ve farenin başını kesmelerini istedi.

Bu noktada elbette sorgulamalar daha da alevlendi. Aslında bu noktaya kadar iştirakçilerden sayısız küfür ve farklı reaksiyon alan Landis, bunu yapmayacaklarını anladığında ellerinden bıçağı ve fareyi alıp kendisi yaptı.

Katılımcıların 3’te 2’si bu buyruğu yerine getirmişti. Kalanı ise Landis’in bunu yapmasını izlemek zorunda kaldı.

Katılımcılarda mental sıhhat bırakmayan bu deneyin akabinde hangi sonuçlara vardı dersiniz?

Belli hislerin ortaya çıkardığı sabit ve ortak yüz sözlerinin olmadığı gerçeğine keşke bu halde ulaşılmasaydı diyoruz. Tersten bakıldığında da belirli yüz tabirlerinin direkt hisleri temsil etmeyeceğinin de altı, bu deneyle birlikte çizildi.

Kurbağalara ilgili olan birisi, onlara temas etmeyi sevebilir. Tıpkı biçimde pornografik manzaralar (aniden gösterilmeleri insanları şaşırtsa da) herkesi rahatsız edecek diye bir kural yok.

Yani iştirakçilerin çektiği onca eziyet, yalnızca ‘böyle değilmiş’ diyebilmek içindi

Ve hâlihazırda belli ruhsal sorunlarla karşı karşıya olan 13 yaşındaki çocuk da bu evrelerden geçti.

Sonuç olarak hem kullanıcıların zihin sıhhati hiçe sayıldı hem de etik dışı biçimde hayvanlara muamele edilmiş oldu. Daha sonradan rastgele bir kemirgen içermeyen farklı ve değerli çalışmalarda ismi geçse de Landis, bu fecî deneyiyle hatırlanıyor.

Deneyin dolaylı yoldan kanıtladığı değerli bir nokta var

Katılımcıların 3’te 2’sinin, verilen buyruk üzerine fareyi öldürdüğünü söylemiştik. Bu sonuç, otoriteden gelen buyruklarla yolda yanımızdan geçen sıradan insanların bile katile dönüşebileceğini gösteren Milgram deneyiyle epeyce emsal.

Kaynaklar: Maureen Quartuccio, Bizzarro Bazar, Caitlin Rose, KRISFFER LUMOGDANG SOLOMON