Bu yazıyı günün hangi saatinde okuyor olursanız olun eminiz domates ya da domatesli bir yemek yiyeli en fazla birkaç saat olmuştur. Zira domates, Türk mutfağında hem tek başına yenebilen hem de her türlü yemeğe lezzet katan bir meyvedir. Evet, domates bir meyvedir. Bugün sofralarımızın vazgeçilmezi olan domates ve patates üzere pek çok meyve ve zerzevat, hayatımıza gireli pek çok uzun vakit geçmedi.

Yalnızca biz değil, Avrupalılar da domates ile çok geç tanıştılar. Zira kendisi evvelden uzak bir kıtada yetişen bir meyveydi. Eski kıtaya gelmesi ve buradaki beşerlerle tanışması sırf birkaç yüzyıl evvel yaşandı. O denli ki Avrupalılar bu meyve ile birinci tanıştıkları vakit uzun bir mühlet onu zehirli sandıkları için yemediler. Gelin biraz geçmişe seyahat yapalım ve domates birinci sefer nasıl ortaya çıktı sorusu üzerinden domatesin tarihine yakından bakalım.

Öncelikle domatesi tanıyalım:

Domates, itüzümü ailesinden gelen ve çiçekli bitki olarak kabul edilen yenebilir bir meyvedir. Zengin bir C vitamini deposudur. Lifli yapısı, A ve E vitaminlerine sahip olması nedeniyle son derece sağlıklı kabul edilir. Çiğ olarak tüketilebileceği üzere sayısız yemekte de kullanılabilir. Bugün üretilen domateslerin büyük bir kısmı konserve, domates suyu, ketçap, püre, salça, kuru domates üzere yan eserlerin imalatında kullanılıyor.

Domates bitkisi, milyonlarca yıldır dünyada:

İlk domates bitkisinin tam olarak ne vakit ortaya çıktığı bilinmiyor lakin iddialara nazaran Güney Amerika bölgesinde tarih öncesi bir bitki olan nighshade türünün evrimleşmesi ile ortaya domates, tütün, patates ve biber üzere meyve ve sebzelerin bitkileri çıktı. Domatesin evcilleştirilmesi ise birkaç bin yıl evvel yaşandı.

Yaklaşık olarak milattan evvel 500’lü yıllarda Meksika ile Kosta Rika’nın kuzey kısmı ortasında yer alan topraklarda ilk defa domatesin evcilleştirildiği düşünülüyor. Bölgenin hakim medeniyeti olarak Aztekler, domatesi kullanıyorlardı. Bu kullanım daha sonra Orta ve Güney Amerika bölgesine yayıldı. Hatta domatesin halüsinojenik tesirlere sahip olduğu bile düşünüldü.

Avrupalılar domatesle tanışıyor:

Güney ve Kuzey Amerikalılar binlerce yıldır kendi hallerinde huzur içinde yaşarken Kristof Kolomb isimli bir gezgin, yeni bir kıta bulma arayışına girdi. Kesin olmamakla birlikte Kolomb, 1493 yılında Amerika kıtasını keşfetti. Lakin domatesi Avrupa’ya götüren Kolomb değil, Hernán Cortés oldu.

Yeni kıta keşiflerine katılan bir İspanyol olan Hernán Cortés, Azteklerin olduğu Güney Amerika’yı keşfeden isim olarak bilinir. Tenochtítlan’ın yağmalanmasından ve sayısız insanın öldürülmesinden sonra Cortés, gururla bir fatih olarak ülkesine döndüğü vakit yanında o güne eski kıtadaki kimsenin görmediği bir meyve getirdi; domates. 

Uzun yıllar domatesin zehirli olduğuna inandılar:

Eğer doğal hayata biraz aşinaysanız daha evvel hiç görmediğiniz bir meyvenin parlak kırmızı renginin zehir işareti olduğunu bilirsiniz. Avrupalılar da domatesin güzelim kırmızı rengini görünce tam olarak bu türlü düşündüler. Tekrar de İspanya hükümeti fatihlerinin getirdiği bu meyveden hoşlandı ve 1540’lı yıllarda İspanya’da ve onun kolonilerinde yetiştirilmesine karar verdi. Bir devir İspanya’nın ulusal meyvesi olduğunu söyleyebiliriz.

İspanya dışında kalan öteki Avrupa ülkeleri de domatesle emsal bir devirde tanıştılar lakin zehirli olduğu fikrinden bir türlü vazgeçemediler. İngiltere’de de durum birebirdi. Yeniden de hiçbir Avrupalı bu meyvenin hoşluğunu görmezden gelemedi ve 18. yüzyıla kadar yani yüzlerce yıl boyunca masa süsü olarak kullandılar.

Domates: aşk elması

Elbette Avrupalıların bu inancı vakit içinde kırıldı. Bu kırılım, domates bitkisinin İspanya’da ve İtalya’da ıslah edilmesi ile başladı. 18. yüzyılın ortalarında başlayan ıslah çalışmaları ile birlikte artık Avrupalılar domatese alışmış ve yemeye başlamışlardı. Hatta bu meyveyi o kadar çok sevdiler ki İtalyanlar ona altın elma, Fransızlar ise aşk elması dediler. Evet, domates de aşka dahildir.

19. yüzyılın birinci yıllarına geldiğimizde ise domates, Asya kıtasında yayılmaya başladı. Domates bitkisinin bölgede ekilmesini sağlayan ise Suriye’nin İngiltere elçisi John Barker oldu. Ekim süreci vakitle İran ve Çin’e de yayıldı. Türkler olarak bizim domates ile tanışmamızın kıssası ise bir oldukça değişik.

Domates Osmanlı’ya ne vakit geldi?

Osmanlı’nın domates meyvesi ile tanışması hakkında pek çok farklı rivayet vardır. Örneğin kimileri Avrupalıların zehirli olduğuna inandıkları bu meyve ile Fatih Sultan Mehmet’i zehirlemeye çalıştıklarını sav eder. Fatih’in 1481 yılında öldüğünü, domatesin ise Avrupa’ya 1540’lı yıllarda geldiğini düşünürsek bu argümanın büsbütün yanlış olduğu ortaya çıkıyor.

Peki domates Osmanlı’ya ne vakit geldi? Domatesin Osmanlı’ya gelişi ile başka Asya ülkelerine yayılması benzeri bir periyotta yani 19. yüzyılda yaşanmıştır. Ancak domatesi mutfağımızda kullanmamızın nedeni yeni bir lezzet arayışında olmamız değildi, sadece Avrupalılara özenmiştik.

Osmanlı Devleti için 19. yüzyıl ıslahatlarla geçen bir devirdir. Bu yenilikler sırf siyasi ve askeri alanda olmadı, kültürel alanda da sayısız yenilik yapıldı. Avrupalılaşmak isteyen periyodun Osmanlı bürokratları artık Avrupa’da vazgeçilmez bir besin haline gelen domatesi aldılar ve Türk mutfağına kazandırdılar. Uygun ki de yapmışlar.

Daha pek çok meyve ve zerzevat ile Osmanlı bu devirde tanıştı:

Amerika kıtasının keşfi ile birlikte Avrupalılar domatesin yanı sıra patates, fasulye, kırmızı biber, yeşil biber, mısır, yer elması ve kabak üzere daha pek çok yeni meyve zerzevat ile tanıştılar. Tüm bunların Osmanlı’ya gelmesi ise domates ile tıpkı devirde yaşandı. Lakin öncesinde de domatesi biliyorduk.

Domatesin Avrupa saraylarına birinci girişi 16. yüzyılda olmuştur. Muhtemelen o devir elçilerden bir tanesi Osmanlı sarayına da domates getirdi lakin bu domates ham halde yani yeşil renkteydi. Kavata olarak isimlendirilen bu yeşil domates uzun yıllar saray mutfağında kullanıldı. Lakin asla kırmızı olarak yenmedi zira kızardığı vakit bozulduğu düşünülüyordu.

Konu hakkında kesin olmayan bir kıssa daha var. Osmanlı sarayından kızardığı için atılan domatesleri yoksul halk alıyordu. Artık bozulduğunu düşündükleri bu meyveyi en azından yenebilir hale getirmek için eziyor ve tuzla karıştırıyorlardı. İşte salçanın Türk mutfağına kazandırılma kıssası de bu biçimdedir.

Türk ve dünya mutfağının vazgeçilmez meyvelerinden bir tanesi olan domates nasıl ortaya çıktı sorusunu, domatesin dünden bugüne tarihi üzerinden anlattık. Şimdi kısa bir mühlet evvel tanıştığımız bu meyveye böylesine alışmamız hakkındaki fikirlerinizi yorumlarda paylaşabilirsiniz. 

Sofralarımızın bir diğer vazgeçilmezi yoğurdun tarihini ise bu içeriğimizden okuyabilirsiniz: