Yeni iPhone 14 serisi ülkemizde satışa sunulduktan sonra Apple Store’ların önünde oluşan kuyrukları görmüşsünüzdür. Telefonların satış fiyatını da o denli. Aklınıza haliyle ‘Bu iktisatta bir telefona 40 bin TL kim verecek bu kadar’ diye de gelmiştir.

Ya da bir eşiniz dostunuz ‘Ekonomi makûs diyoruz lakin herkes sokaklarda valla, herkesin de altında bir araba‘ üzere birtakım yorumlar yapmıştır… Hatta tahminen şöyle bir etrafa bakıp içinizden utana sıkıla bu fikre hak veresiniz de gelmiş olabilir. Pekala gerçekten, bu nasıl oluyor? Neden her şey durmadan değerlenirken ve ekonomimiz düşünceli bir periyottan geçerken sürekli tüketmeye, bir şeyler satın almaya devam ediyoruz?

Detaysız, kısa, kolay: ne oldu da ‘ekonomi kötü’ demeye başladık?

İstanbul’da iPhone 14 kuyruğu…

Son birkaç yılda art geriye yaşanan pek çok gelişme, dünya genelinde ekonomik çalkantılar yaşanmasına neden oldu. Pandemi, kripto paraların ve madenciliğin yarattığı tesirler, çip krizi, güç krizi derken art geriye gelen epey olay dünya genelinde pek çok ekonomiyi etkiledi.

Ayrıca hem ülkemizde hem de yeniden dünya genelinde yaşanan politik tansiyonlar de ekonomiler üzerinde olumsuz tesirler yarattı. Türkiye de ne yazık ki iç-dış siyaset dinamikleri ve bunların yanında üstte saydığımız pek çok durumdan etkilenerek ekonomik olarak kuvvetli bir periyoda girdi. 

En azından bakkala uğrayan, hiçbir şey almasa bir şişe kolayla yanına makarna alan gençlerden pazarda yemeklik arayanlara, okul gereksinimleri için çıkılan alışverişlerden konutuna eşya bakanlara kadar istisnasız herkes, günün her anında bu tesirleri hissetmeye başladı. Zira Türk lirasının bedeli düştü, enflasyon yükseldi, hayat pahalanmaya başladı…

Tüm bunlara karşın tüketimin ve satın alma davranışının çılgın üzere artmasının hem ekonomik hem ruhsal nedenleri var;

Psikolojik nedenlere geçmeden evvel, bir uzmanın açıklamaları üzerinden ekonomik nedenlerine göz atalım. İktisatçı Mahfi Eğilmez, datalar bu kadar berbat görünürken piyasanın nasıl hâlâ canlı kalabildiğini birkaç unsur ile açıklamış. Bu açıklamaları kısaca özetleyelim;

• İlk ve en kritik ekonomik münasebet enflasyonun tesirlerinden kaçabilme derdi. Türk lirasının bedeli dolar, euro üzere para üniteleri karşısında kıymet kaybetmeye devam ediyor. Bu da pek çok eserin zamlanmasına yol açıyor ve enflasyonun da artacağına yönelik bir beklenti yaratıyor. Doğal olarak, ‘her şey daha da değerlenmeden alalım‘ mantığı ile herkes eksiklerini kapatmaya, eskilerini yenilemeye hatta ‘stok yapmaya’ başlıyor.
• ”Negatif gerçek faiz izleniminin yarattığı tüketim artışı”. Bu maddeyi Eğilmez şöyle açıklıyor; Sokakta kimse açıklanan enflasyon oranlarına inanmıyor ve daha fazla olduğunu düşünüyorlar. Bu türlü olunca da inandıkları enflasyon oranına nazaran hareket ediyor ve bankaların mevduata verdiği ve açıklanan enflasyon oranlarına nazaran düzenlenen faizleri düşük buluyorlar. Bu da zihinlerinde oluşan negatif gerçek faizli yatırım araçlarına yatırmak yerine paralarını gayrimenkul, araba, öteki mal ve hizmetlere ya da döviz yahut altın alımına yatırmalarına neden oluyor. Yani kısaca parayı TL olarak tutmak yerine harcayıp meskene ya da otomobile çevirmek tercih edilen bir ‘yatırım’ aracına dönüşüyor.
• Eğilmez’in dikkat çektiği bir başka nokta kayıt dışı çıkarların durum üzerindeki tesiri. 2021 yılı datalarına nazaran Türkiye’nin kayıt dışı iktisadı GSYH’nin kabaca üçte biri oranında ve bu da yılda 250 milyar dolar üzere bir sayıya denk geliyor. Burada bir parantez açıp GSYH’yi de kısaca tanımlamak gerekirse; belli bir vakit aralığında üretilen tüm kesin eserlerin, piyasa pahasındaki ekonomik ölçüsü diyebiliriz. İşte bu ölçüye dahil olmayan ölçünün bir kısmı vergi dışı kalmış çıkarlardan bir kısmı da ‘kara para’ denilen yasa dışı gelirlerden oluşuyor. Eğilmez’in açıklamalarına nazaran bu cinsten paralar ‘kolay harcanıyor’ ve bu paraları ‘aklayarak’ iktisada sokmanın en kolay yolu lüks arabalar, meskenler almak; lüks tüketim harcamaları yapmak… Bu da haliyle ülkede artan tüketimi ve harcamaları etkileyerek ‘piyasaya hareket katıyor’.
• Piyasadaki hareketin bir başka nedeni ise yabancıların ülkeye getirdiği ve dolaşıma soktuğu döviz olarak açıklanıyor. Turist olarak gelip ‘çarşıyı pazarı hareketlendirenlerin’ yanında tıpkı vakitte Rusya, Ukrayna, İran, Irak üzere pek çok ülkeden Türkiye’de gayrimenkul yatırımları da artmış durumda. Bu da bilhassa gayrimenkul piyasasındaki hareketi değerli oranda etkiliyor.
• Ülkemizde gerçekleştirilen köprü, otoyol, havalimanı, kent hastanesi üzere büyük yatırımların yarattığı borç yükünün yanında bir de istihdam kısmı var. Buralarda sağlanan istihdam da piyasayı hareketlendiren harcamalar olarak ülke iktisadına geri dönüyor. 
• Son olarak pandemi tesiri ile gayrimenkul, araba üzere alanlara yapılan harcamalarda artış olduğu düşünülüyor. Borca girip otomobil alan, evini satıp bahçelisini alan beşerler piyasanın hareketlenmesini sağlıyor.

İşin bir de psikoloji istikameti var;

Ekonomide yaşanan negatif istikamette değişimler toplumların psikolojisini etkiliyor. Bu da satın alma davranışında değişikliklere sebep oluyor. Daima yaşanan fiyat artışı, yükselen enflasyon ve hayat pahalılığı, hepimize ‘şimdi alamazsam bir daha hiç alamam’ üzere bir algı olarak geri dönüyor. Eksik kalma, fakirleşme ve gereksinimlerimizi karşılayamayacak hale gelmeye yönelik dev kaygımız kedi mamasından cep telefonuna her şeyi bir an evvel almak istememizle sonuçlanıyor.

Diğer taraftan ise alışverişin psikoloji üzerindeki tesiri var. Yürütülen pek çok anket ve araştırma, alışveriş yapmanın psikolojiyi müspet etkilediğine işaret ediyor. Bu olumlu tesir, ‘O kadar da yoksullaşmadım, bir akşam çıkıp eğlenebilirim’ ‘Kendime borç harç da olsa hala bir telefon alabiliyorum’ gibi cümlelerle açıklanabilecek bir rahatlama tesiriyle birleşiyor ve ortaya durmadan bir şeyler almaya devam eden fakat giderek fakirleşen bireyler çıkıyor…

Hepimizde misal bir durum yaşanmıştır; kıymetli algımız çoktan değişti bile. Birinci birkaç hafta, ay şaşırmış olsak da artık bir yoğurt bir ekmek bir de içeceğe 50 60 lira verip marketten çıkmaya çok da şaşırmıyoruz. iPhone 14 her ne kadar çok kıymetli olsa da ‘pahalı oluşu’ bizi şaşırtmıyor. Zira diyoruz e bunun kur farkı var, vergisi var… Bu kabulleniş, rastgele bir tüketim eserine ya da teknolojik bir esere para verirken ‘acımamamız’ olarak geri dönüyor. ‘E iyi’ diyoruz. ‘‘Böyle bir iktisatta 10 bin TL’den aşağıya telefon bulamayız zaten…’‘

Bir de pazarlama taktiklerinin ekonomik tasalar sebebiyle bizi daha fazla etkilediği gerçeği var. Zati tasarrufa odaklanmışken ‘Hemen alın, %40 tasarruf edin’ üzere cümleler ya da düzenlenen ‘kısa müddetli kampanyalar’ bizi daha fazla etkiliyor. Aslında büsbütün psikolojimizi ve zinhimizi etkileyip satın alma davranışını tamamlatmak niyetinde olan bu ‘kampanyalar’, hassaslaşmış psikolojimizi kolaylıkla etkiliyor ve misyonunu muvaffakiyetle tamamlıyor.

Tüm bunların bir ortaya gelişi, birikim ve tasarrufa yönelmemizi engelleyerek yangından mal kaçırırcasına tüketmemize, iPhone kuyruklarına girmemize, o ayakkabıyı da sepete eklememize, ‘bir değil beş paket’ almamıza neden oluyor… Olan cüzdanlarımıza, birikimsiz geleceğimize oluyor

Kaynaklar: Mahfi Eğilmez, Money Crashers, Harvard Business Review, The Conversation