İBB, bölgenin kültürel miras bünyesine katılması için kolları sıvayıp başlattığı Büyük Hipodrom Projesi’ni 26 Eylül’de Bölge Müdafaa Kurulu’na sundu. Çok geçmeden proje toplumsal medyanın gündemine oturdu.

Bugün, tarihin bir periyoduna ışık tutacak nitelikteki en eski Roma devri eserlerinden biri olan Büyük Hipodrom ve kalıntıları, Sultanahmet Meydanı olarak bildiğimiz bölgede yer alıyor. Bu mimari yapının tarihçesine, eser hakkındaki teknik detaylara, günümüze ulaşabilen birtakım kısımlarına ve aslında vakit içinde yapıta ne olduğunun öyküsüne hep birlikte yakından göz atalım.

Büyük Hipodrom’un tarihçesi M.S. 4. yüzyıla dayanıyor.

Roma kültüründe, ‘circus’ ismi verilen hipodromlar çok yaygındı. Halk ortasında at yarışlarına ve cümbüşe düşkünlük vardı. Roma İmparatoru Septimus Severus, M.S. 2. yüzyılda doğuya yanlışsız sonlarını genişletmek üzere sefere çıktı ve yolu o vakitler küçük bir kent olan İstanbul’dan geçiyordu. Halk onu güzel karşılamadı ve bunun üzerine imparator tüm kenti yerle bir etti.

Bu olayın akabinde da Roma kültüründeki bu meşhur cümbüş alanı olan hipodromun temellerini attırdı. Fakat hipodromun inşasını asıl tamamlayan kişi, M.S. 4. yüzyılda Roma’nın başşehrini İstanbul’a taşıyan ve Hristiyanlığı kabul edip kendi kültürüyle sentezleyerek yeni bir periyodun temellerini atan imparator Konstantin oldu.

Hipodromlar halkın toplumsallaşma alanıydı.

At yarışçılarının tutkuyla izlendiği bir kültürde, halka bunu verebilmek bu kişiyi âlâ bir hükümdar yapar mı orası tartışılır. Lakin halkı daha kolay yönetim etmek konusunda yardımcı olduğu aşikar. İnsanların kitleler halinde sıkça bir ortaya gelip cümbüşün yanı sıra siyasi hususlarda da tenkitler yapıp örgütlenebildiği bu alan, vakit zaman tehlikeli olabiliyordu. 

İmparator, hipodromdaki “Kathisma” ismi verilen locaya direkt geçiş olan büyük bir saray ve mabed inşa ettirmişti. Böylelikle halk vakit zaman imparatorun varlığını hissediyordu. Favori yarışçılarını izlemenin yanı sıra; iktidara övgülerini ve tenkitlerini aktarıp bir fikir etrafında toplanabiliyorlardı.

Roma devri yapıtlarının günümüze kadar ulaşabilmesinin sırrı özel Roma harcıydı.

Hipodrom’un görkemli formuna kavuşabilmesi için devasa ölçülerde malzeme gerekiyordu. O devir için bu kadar çok malzemeyi Roma’nın yeni başşehrine getirmek çok zordu ve çok uzun vakit sürecekti. 

Romalı mühendisler ise bu materyalleri kendileri yapabilmek ve en yakın versiyonlarını elde etmek için özel bir tanım geliştirdiler. Bu özel tanımın başrolü, Roma devri yapıtlarının en kıymetli yapı taşı olan kendi geliştirdikleri bir beton harcıydı. Roma harcı ya da Roma betonu diye de isimlendirilen bu özel harcın ana bileşenleri volkan tüfü tozu (pozzolana ismi verilen özel bir madde) tuğla kırıkları, kireç tozu, kireç harcı ve sudan oluşuyordu.

Hipodrom, içine 5 Boeing-247 uçağı sığabilecek büyüklükteydi.

İtalya’daki Collesium’dan ve Circus Maximus’tan daha büyük olan Hipodrom, 400.000 metreküp inşaat materyali, 300’e yakın taşıyıcı kemer ve 400 kadar kolondan oluşan bir mühendislik olağanüstüsü olma özelliği de taşıyor. İçine 5 büyük Boeing-247 uçağının sığabileceği büyüklükteki bu yapı; kuzey-güney çizgisinde 440 m, doğu-batı sınırında 130 m genişliğinde U halinde bir at nalını andırıyor. 

Hipodrom tarihinin şahit olduğu en kanlı isyan Nika ayaklanmasıydı.

At nalı biçimindeki bu görkemli ve mega yapıyla tarihte iz bırakmak imparator için o kadar kıymetliydi ki kentin merkezinde yer alacak halde bu yapıyı tasarlattı. Hipodrom adeta kentin kalbinde yer alıyordu. Bu nedenle pek çok kıymetli tarihi olay burada gerçekleşmişti. Hipodromun inşası tamamlandıktan birkaç yüzyıl sonra, devrin imparatoru farklı kadroların ortasındaki sürtüşmenin büyük bir olaya dönüşmemesi için gruplardaki herkesi hipodroma toplayarak infaz ettirdi.

Bir halde bu infazdan kurtulan farklı ekiplerdeki yarışçılar dost oldu. Bir müddet sonra öfkeleriyle kışkırttıkları insanları imparator ve eşinin üzerine saldılar. Tarihte Nika ayaklanması olarak geçen bu olay isyan eden yaklaşık 30 bin kişinin hipodroma hapsedilerek kılıçtan geçirilmesiyle son buldu.

Hipodrom, 13. yüzyılda oturma yerlerindeki mermerlere kadar yağmalanmıştı.

4. Haçlı Seferleri sırasında birtakım askerler tarafından kent yağmalanmıştı. Tarihi kaynaklara nazaran; kentteki pek çok altın, hipodromdaki tribün mermerleri ve Quadriga kapısı üzerinde bulunan tunçtan yapılmış dörtlü at heykeli Venedik’e kaçırılmıştı. Birkaç yüzyıl içinde halk yarışlara olan ilgisini kaybetti ve vakit içinde hipodrom kültüründen uzaklaşıldı.

Hipodrom’un en kıymetli kalıntılarından biri olan Sfendon Duvarı 1700 yıldır tarihe meydan okuyor.

Eldeki tasvirlere dayanılarak, vaktinde yapının inşaası sırasında bir dizi engel bulunuyordu. Hipodromun yapılacağı yerin Haliç’e bakan güney uç sınırında bir yamaç bulunduğu için yapının bir kısmı yamaçtan taşmak zorunda kalacaktı. Fakat Roma periyodu mühendisleri yapının uç sınırının sağlam ve planlandığı büyüklükte olabilmesi için bir istinat duvarı yapmaya karar verdiler.

Sfendon Duvarı, bugün hipodromun var olduğu ve nerede bulunduğu bilgisinin en eski delili olma niteliği taşıyor. Ayrıyeten Sfendon’un üzerinde Sultanahmet Mesleksel ve Teknik Anadolu Lisesi bulunuyor.

Dikili Taş, hipodromdan geriye kalan az sütunlardan biri.

Hipodromun ortasında Spina Duvarı ismi verilen kısımda taşlar ve sütunlar bulunuyor. Bunlardan en ünlüsü günümüze kadar ulaşabilen Dikili Taş anıtı. Bugün Sultanahmet meydanının ortasında bulunan ve imparator Konstantin’in Mısır’dan özel getirttiği Dikili Taş 17 asırdır ayakta duruyor.

İstanbul fethedildiğinde, hipodromun bir kısmı eski görkemini çoktan kaybetmişti.

Bugün Sultanahmet Meydanı olarak bildiğimiz alanın ismi Osmanlı döneminde At Meydanı olarak anılıyordu. Fatih Sultan Mehmet 1453’te İstanbul’u fethettiğinde Hipodromun ve imparatorun sarayının büyük bir kısmı eski görkemini kaybetmiş durumdaydı. Kent halkı bölgeyi gereksinimlerine nazaran yine düzenledi. İlerleyen dönemlerde de vakit zaman yeniçerilerin bu alanda toplanmasıyla kimi isyanların merkezi olmuştu.  Asırlar içinde tahrip olan hipodromun birtakım kısımları vakitle toprağın altına gömüldü. 1912’de bölgede çıkan büyük bir yangının ardından eski Roma sarayının izleri ortaya çıkmıştı.

Arkeolojik çalışmalarla elde edilebilen mozaikler, bugün Arasta Çarşısı olarak bildiğimiz etrafta 1997’de “Büyük Saray Mozaikleri Müzesi”nde olarak sergilenmeye başladı. Sarayın avlusundaki mozaiklerin ve Hipodromun da bir kısmı günümüze ulaşmış durumda. 

İstanbul; Asya ve Avrupa’yı birbirine bağlayan, birçok medeniyete ve tarihi yapıta konut sahipliği yapan efsunlu bir kent. Bu kentte bulunan mimari yapı ve tarihi yapıtın her biri çok değerli. Hipodromun, etraftaki başka tarihi eserler ziyan görmeyecek şekilde ortaya çıkarılması ve onarımı gerçekleştiği takdirde ülkenin iktisadına, turizmine ve kültürel miras varlığına yapacağı katkının çok fazla olduğu aşikar. Pekala siz bu olay hakkında ne düşünüyorsunuz?

Kaynaklar: TRT Büyük Hipodrom Belgeseli, Arkeofili