Akrabalık alakaları, öncelikli olarak kan bağıyla kurulur, akabinde evlilik yoluyla geliştirilir. Aile, beşerler için ne kadar değerliyse akrabalık da aile yarısı üzere görüldüğü için bir o kadar değerlidir. Birçoğunuz tahminen kendi tecrübelerinde tahminen de etrafındaki insanların tecrübelerinde, akrabaların başat bir rolü olduğunu gözlemlemiş olabilir.

Hatta toplumsal medyada birçok vakit, ”akraba terörü” temalı komikli capslerde bile akrabaların kişisel hayatlara karışma faktörü eleştirilir. O vakit gelin, hem sevdiğimiz hem de yeri geldiğinde kızdığımız bu akrabaların hayatlarımızdaki rolüne geniş bir çerçeveden bakmaya çalışalım.

Öncelikle akrabalık olgusuna sosyolojik açıdan bir bakalım.

Akrabalık, bireylerin günlük hayat içerisinde davranışlarını ve düşüncelerini yönlendiren bir role sahiptir. Bazen ne biçimde kurulduğu kıymetli olmayan akrabalık, çoğunlukla yakın münasebetleri meydana getirir. Bu da onların, sizin aileniz ve özel hayatınızla ilgili olduklarını gösterir. Akrabalar, insanların bir toplumsal kümeye ilişkin olmalarını sağlar. Ayrıyeten bu kümenin kimliğine de istikamet verdikleri için bireylerin, benliklerinin inşasında önemli bir role sahiptirler. 

Bu yakın bağlar (akrabalığı kastediyorum), ekonomik, toplumsal ve kültürel kıymetlerin, gelecek kuşaklara aktarılmasında da tesirlidir. Bu nedenle, bu münasebetlerin içerisinde olanlar bazen, birbirlerini denetleme, gözetleme ve karışma üzere hak ve sorumluluklara da sahip olur. Şöyle anlatayım, illaki gözlemlemişsinizdir; ”X bireyini alkol alırken gördüm, bu bizim aile yapımıza uygun değil” diyen bir akraba, ailenin kıymet yapısını muhafaza gayreti içine giriyordur. Aslında buna karışmaya hakkı olmasa bile bu bahiste yorum yapabiliyor zira o sizin akrabanız. 

Çünkü bu uyarıyı yapan kişi, bunu yapması gerektiğini hissediyor. Bu karışma içgüdüsü de ailedeki öteki bireyler içerisinde, X bireyini örnek alacak birileri olabileceği düşüncesinden doğuyor. Yani bu müdahaleyi yapan akraba, bağlı olunan grubun (aile yapısı) benimsediği bedellerin korunması gerektiğine inanıyor da diyebiliriz. 

Aslında bu yakın münasebet kurulan insanların yaptıkları müdahaleler, bu örnek üzerinden olumsuz üzere görünse de her vakit bu halde algılanmamalıdır. Zira kişinin mensup olduğu toplumsal yapının bedellerini, inançlarını ve hareketler bütününü müdafaa güdüsü, birebir vakitte ”aidiyet ve itimat duygusunu” da beraberinde getirir. Bu da bireylerin, bu cemaat içerisinde inançta oldukları ve birileri tarafından korunduklarını hissettikleri manasına gelir.

Yine bir örnek verelim: Mesela çok kıymetli bir imtihana gireceksinizdir, misal matematiği de hiç beceremiyorsunuzdur. Baba tarafından bir kuzeniniz matematik öğretmenidir ve sizi imtihan günü gelene kadar çalıştırabileceğini biliyorsunuzdur. Gerek siz gerek o bu türlü bir teklifi yapabilecek samimiyete ve inanç bağlarına sahip olabilirsiniz.

Bu noktada kuzeninizle olan alakanız, sizin matematikten başarılı olmanız ismine epeyce olumlu bir fonksiyona sahiptir. Bu durumda akrabalığın, ”şipşak iş halletme” rolü oynadığını da söyleyebiliriz. Zira samimi olsanız da az tanıdığınız birinden bir şey rica etmeniz ve bu ricayı o kişinin yerine getirmesi; bir akrabanızdan aynı şeyi istediğinizde o akrabanızın işi halletmesinden daha düşük bir ihtimaldedir.

Keza bir diğer örnek olarak aile şirketlerini verebiliriz. Bu bireyler, fazla kalabalık ailelerden oluşmanın getirdiği anlaşmazlıkları veya imece yordamı iş halledebilmeyi de her iki türlü deneyimleyebilir. Olumsuz açıdan kardeşler, kuzenler, amcalar, yeğenler birbirine düşer ve şirket batar. Olumlu açıdan her aile üyesi, üstüne düşen işi yerine getirme mecburiyeti hisseder zira yerine getirmezse başka üyeleri probleme sokacağını bilir.

Ayrıca işin kolektif biçimde halledilmesi gerektiği tüm üyeler tarafından bilinir. Zira tüm bireyler, gelecekte şirketten kalan payların torunlara ve torunların çocuklarına devredilmesi gerektiği misyonunu içselleştirir. Bu bir bakıma onların, boyunlarının borcu üzeredir.  

Şimdi bu genel çerçeveyi biraz “geleneksel”den “modern”e yaşanan toplumsal değişme üzerinden özelleştirerek devam edelim:

İnsan, içinde yaşadığı toplum yapısıyla birlikte değişen ve dönüşen bir varlıktır. Bu nedenle toplumsal yapı değiştikçe kişinin hayat şartları, ekonomik durumu, aile ve akrabalık bağlantıları de değişir. Bizim toplumumuz açısından baktığımızda, kır ömrünün hakim olduğu geleneksel dönemden, kentleşmeyle birlikte 1950’li yıllarda şehirlere göç olgusunun başladığını ve bunun çağdaş bireyin inşasında kıymetli rol oynadığını tabir edebiliriz. Bu geçiş evresinin dönüştürdüğü bağların başında, ailenin ve sonrasında akrabalığın olduğunu da söyleyebiliriz.  

Özellikle son 10 yıldır, insanların yaşamak istedikleri hayat biçiminde kişisellik daha fazla öne çıkmaya başladı. Bu durum, uzun müddettir alışılmış olan kalabalık ailelerin bir ortada yaşama durumunun parçalanmasına neden oldu. Çünkü çağdaş aile yapısı anne, baba ve çocukları kapsayan çekirdek aile yapısıdır. Artık klasik periyotta olduğu üzere bir hanenin içinde büyükanne, büyükbaba, teyze, amca üzere üyelerin yer aldığı ailelerin sayısı bu sebeple çok da fazla kalmadı.

Ayrıca kişiselliğin ön plana geçmesi, ”kimse, kimsenin hayatına karışamaz” mottosunu da devreye soktuğu için ”birbirimizin hayatına müdahale edebiliriz” bakış açısının kıymetli bir yer tuttuğu akrabalık, düzgünce reaksiyon görmeye başladı. 

Bu yansılara baktığımızda: Dedikodu, kıskançlık, samimiyetsizlik, mecburiyet hissi, haklılık eforu, her şeyin en güzelini ben bilirimcilik, güç savaşları, eski-yeni neslin çatışması, mal-mülk kavgası ve dahasını görebiliriz. 

Aslında içerik boyunca söylediğimiz gibi insanlar en çok aldıkları kararların, akrabaları tarafından sorgulanıp eleştirilmesine tahammül edemiyor. Bu yalnızca akrabalara yönelen bir tahammülsüzlük değil natürel ki. Bu, günümüz beşerinin, aile, arkadaşlık, iş, partner vb. alakalarda bir kümeye aitmiş üzere görünüp aslında içsel olarak özerk olma isteğinin baskın gelmesinden kaynaklı bir durum. Hasılı ”benim hayatım, benim kararlarım” penceresinden bakan beşerler, hiçbir halde kendilerine laf söylenmesini istemiyor.

Ancak konu bahis akrabalık olunca aksiyonlarından ve kanılarından yalnızca ve yalnızca kendisi sorumlu olan bu özerk birey daha fazla öfkelenebiliyor. Sebebi çok kolay: Başta da söz ettiğim gibi akrabalık, yakın bağların bir modülü yani özel hayat ve aile konularına müdahil olabilen bir yapı. Fizikî olarak bu bağlar uzak semtlere, uzak ülkelere taşınsa da zihinsel olarak akrabalığı algılama biçimimiz tıpkı, değişmedi.

Mesela daha somutlaştırarak anlatmak gerekirse, akrabalık ilişkilerini inşa eden aileler, farklı başka çekirdek ailelere bölünüp farklı bir hayat yaşamaya başladı. Hal bu türlü olunca hepsinin çoluğu çocuğu farklı kıymetler ve kimlikler kazanmış oldu. Çocukların hepsi büyüdü, okudu-okumadı, kariyer sahibi oldu yahut olamadı. 

Hal bu türlü olunca birbirleriyle tıpkı kan veya bir formda akrabalık bağına sahip olan bu beşerler, birbirleriyle tıpkı kıymetlere ve bakış açılarına mensup olmamaya başladı. Özel günlerde, bayramlarda yahut aile toplantılarında zoraki bir ortaya gelmeye başlayan bu şahıslar, bir süre sonra bu mecburi toplaşmalarda bile hengame edip ”senin çocuğun üniversiteyi kazanamadı, benimki kazandı”, ”senin kız konutta mi kaldı?”, ”o o denli değil, böyle” gibisinden güç çekişmelerine girdi. 

Böylece bu bireyler ortasında, birbirinden hoşlanmama, kıskanma, geriden konuşma üzere daha olumsuz bir irtibatının doğması da kaçınılmaz oluyor. Bu ve buna emsal ayrışmalar, insanların akrabalarına işleri düşmediği takdirde, onları aramamalarına bile yol açabiliyor.

Ki şunu da eklemek gerekiyor: Bilhassa bu beşerler bir ortaya geldikleri zaman, nispeten daha genç kesim, mesleklerinin, evlendikleri yahut sevgili oldukları insanların, okudukları kısımların; teyzelerinin veya amcalarının çocuklarıyla kıyaslanmasına daha fazla reaksiyon gösterebiliyor. Bu durum da yeni nesil dediğimiz gençlerin, eski jenerasyondaki yaşlı bireylerin nasihatlerine ve öğütlerine karşı daha olumsuz bir bakış açısına bürünmelerini sağlıyor.

Çoğu vakit gençler, klâsik bedellerden uzak, manevi değil maddi bir bakış açısında oldukları için eski kuşak  (geleneksel tutumdaki) akrabalarına ”benim annem-babam bana karışmıyor, bu kişi neden bu türlü diyor?” gibisinden tepkiler verebiliyor. Kuşaklar arası farklar zati var. Ancak akrabalık ilişkilerinde yaşanan bu tip anlaşamama durumlarında, bu farklar daha da derinleşiyor ve görünür oluyor.

E böylelikle daha klasik bir yapıda olan akrabalık, bu tip yaklaşımlar karşısında çözülmeye başlıyor. Evvelce akrabalık münasebetlerinde de olan güven, sevgi ve aidiyet bağları, artık kişinin çekirdek ailesine duyduğu bağlara dönüşüyor. Bundan ötürü akrabalar, çekirdek aileye dahil olamadıklarından dolayı insanların gözünde olmasalar da olur pozisyonuna geçiyor.  

Bir başka konu: Başta da dediğim üzere akrabalık, yakın bağlarda olunan kişiler üzerinde kimi hakların ve sorumlulukların olması demek. Bu da akrabalarınızın, her bahiste yorum yapma hakları olduğunu gösteriyor. Evvelden sıhhat, meslek, eğitim üzere her mevzuda, muhakkak bir akrabaya istişareden iş yapılmazken, şimdinin insanı buna gereksinim duymuyor. Misal, kendisini uygun hissetmeyen birisi, teyze kızına kaygısını anlatmaktansa bir psikoloğa gidebiliyor.

Sağlık meseleleri konusunda evvelce olduğu üzere beşerler, akraba tavsiyesi üzerine sıhhat mevzularında teşebbüslerde pek bulunmuyor. Örneğin gidip bitkisel bilmem ne kürünü alıp tüketmiyorlar, direkt sıhhati ilgilendiren sıkıntıları tabiplere soruyorlar. Ancak tüm bunların olması, akrabalarınızın, hayatınızın rastgele bir alanıyla ilgili yorum yapmayacakları manasına gelmiyor.

Tüm bu verdiğimiz örnekler elbette çoğaltılabilir. Lakin ben buraya bir parantez açmak ve sonuca o biçimde varmak istiyorum. Artık baktığınız vakit, ”bu anlattıklarınızın hepsi klâsik periyotta yok muydu?” sorusunu sormanız beklenen. Natürel ki de vardı fakat daha farklı, o periyoda has biçimde yaşanıyordu. Hatta bunların her daim olduğuna dair delilleri, dedelerinizin, ninelerinizin ve anne – babalarınızın anlattığı yaşam öykülerinde bulabilirsiniz. 

Fakat şimdiki en kıymetli fark, toplumsal medya üzere bir mecranın hayatımıza girmesi oldu. Bu sayede yaşamda önceden normal kabul edilen birçok durum, anormal görülmeye başladı. Misal evvelden akrabalar ortasında küskünlükler, dargınlıklar olduğunda insanlar bunu olağan karşılıyor, kendi ortalarında hallediyordu. Toplumsal medyaya yazmıyorlardı. Şimdilerde toplumsal medyada her özelimizi daha fazla anlatıyor ve daha fazla görünür oluyoruz. Bu nedenle de kimi şeylere dair uygun yahut kötü olarak belirlediğimiz fikirlerimiz, çarçabuk kalıp yargılara dönüşebiliyor.

Bu yargılar da tüm toplumsal medya kullanıcılarının önüne gelebilecek formda dolanıma giriyor ve yayılıyor. Böylelikle herkesin ferdî sandığı yaşanmışlıklar, aslında toplumsal bir deneyim olarak karşımıza çıkıyor.

Yani akrabalarını eleştiren insanların, genelde tıpkı şikayetlerle toplumsal medya paylaşımları yapmaları, bizim toplumumuzda akrabalığın ortak bir temelde tanımlandığını gösteriyor. En nihayetinde genel tecrübeler aksiyse, beşerler akrabalığı olumsuz bir ilişkiler ağı olarak görmeye başlıyor. Biz de bunun üzerine Twitter’dan akrabalığa dair birkaç paylaşımı derlemek istedik. 

İşte Twitter’daki akrabalık bahisli eleştirel paylaşımlar…

 

Editör Notu: Akrabaların, insanların özel hayatları hakkında yaptıkları yorumlar, bazen hudut ihlaline yol açsa da onlar her daim yorum yapmaya devam edecek. Zira akrabalık bağları gereği yorum yapmaya hakları vardır. Biz bu yazıda toplumun bu soruna genel olarak bakış açısını anlatmak istedik. Ancak daima olumsuzlara odaklanmak yerine akrabalığın olumlu taraflarına odaklanmak, olumsuz taraflarını içselleştirmemek gerektiğini söylemek isteriz. Böylece ilgilerde yıkıcı olmak yerine yapan olmak mümkün olabilir.

• Görsel Kaynakları: The Atlantic, RIT Reporter, Fatherly, Fatherly 2, Today