Bugün kullandığımız bilgisayar teknolojilerinin temelini oluşturan kodlar, birler ve sıfırlardan oluşur. Sayılar ve matematik binlerce yıl evvel keşfedilmişken bugünün vazgeçilmezi olan sıfırın ortaya çıkması yüzyıllar sonra gerçekleşmiştir. Bugün sıfırın bir doğal sayı olduğunu kabul ediyoruz ve onu hiçliği tabir eden bir kavram olarak kullanıyoruz. Ortaya çıkış kıssası ise bir oldukça sıra dışı ayrıntılar barındırıyor.

Bugün alıştığımız için sayısal bedeli olmayan bir sayı basamağına sıfır yazıyoruz ve hepimiz anlıyoruz ki orada bir boşluk var. Lakin günümüzden yüzlerce yıl evvel boşluğu söz etmek için farklı biçimler kullanılıyordu. Bu boşluğu doldurmak için pek çok farklı medeniyet, pek çok farklı formül izledi. Son sonuca ulaşan ise Araplar oldu. Hatta bu nedenle kilise tarafından bir periyot yasaklandı. Sıfır nasıl ortaya çıktı, kim buldu gelin tarihin tozlu sayfalarında bu soruların karşılıklarını arayalım.

Sıfırı kim buldu? Her şeyi başlatan Sümerlerdir:

Milattan evvel 4 bin ile 2 bin yılları ortasında Mezopotamya’da yaşamış olan Sümerler, tarihin bilinen en eski uyarlıklarındandır ve pek çok birincide imzaları vardır. Dünyadaki birinci sayma sistemini de Sümerler bulmuştur. Sonrasında gelen Babiller de bu sistemi almış ve farklı semboller ekleyerek kullanmaya devam etmişlerdir.

Sümerler tarafından bulunan sayı sistemi Babillerden sonra Akadlara geçmiştir. Robert Kaplan tarafından kaleme alınan The Nothing That Is: A Natural History of Zero isimli kitaba nazaran bu sistemde sayısal bedeli olmayan yerler boş bırakılıyordu. Sonrasında ise baş karıştırıcı olan bu durumu çözmek için çift açılı () gibisi çizgiler kullanılmaya başladı.

Mezopotamya’da bunlar yaşanırken binlerce kilometre uzaklıktaki Amerika kıtasında milattan sonra 350’li yıllarda Mayalar da emsal bir sıfır kullanmaya başladılar. İcat ettikleri takvim sisteminde yer tutucu olarak sıfır gibisi bir işaret kullanıyorlardı. Robert Kaplan’a nazaran bu bir sıfır olmasa bile sıfıra en yakın işaretti.

Sıfır nasıl ortaya çıktı? Hintliler hem bir sayı hem de bir kavram olarak sıfırı kullandılar:

• Brahmagupta

Kesin olmamakla birlikte Sümerlerin sayı sisteminin Babiller üzerinden Hindistan’a geçtiği kestirim ediliyor. Aslında Hintlilerin sıfırı bulmak için bu türlü bir sayı sistemine gereksinimleri yoktu. Zira kültürlerinde aslında sıfır vardı. Milattan sonra 458 yılına ilişkin Hint yazıtlarında bugün Sanskritçe sıfır manasına gelen śūnya sözü boş manasında kullanılıyordu. Budizme ilişkin bir kavram olan Śūnyata ise zihni boşaltmak manasında bugün bile kullanılıyor.

Hint ideolojisi ile matematik ortasında bir temas olduğunu düşünen uzmanlar, milattan sonra 628 yılında yaşamış Hint astronom ve matematikçi Brahmagupta’nın sıfır gibisi bir işaret ve kavram geliştirdiğini kestirim ediyorlar. 

Hindistan’ın Gwalior kentinde bulunan bir tapınaktaki duvar yazısı 9. yüzyıla tarihleniyor ve burada tarihteki birinci sıfırın kullanıldığı düşünülüyordu. Ta ki 1881 yılında bulunan bir Bakhshali el yazmasına kadar. Sıfır kullanılan bu el yazması üzerinde yapılan karbon testleri 3. ya da 4. yüzyılı işaret ediyor. Yani sıfır, aslında düşündüğümüzden çok daha eski bir vakitte ortaya çıkmıştır. 

Gerçek manada birinci sıfır, Harezmi tarafından geliştirildi:

• Harezmi

Sümerlerden aldıklarını sayı sistemini kendi kültürel yapıları üzerinden geliştiren ve sıfır kavramını ortaya çıkaran Hintliler, bu bilgilerini yıllar içerisinde komşuları Çin ve Arap halklarıyla paylaşmaya başladılar. Tahminlere nazaran 773 yılında sıfır kavramı Bağdat’a ulaştı ve Arap sayı sisteminin bir modülü haline geldi.

780 – 850 yılları ortasında yaşamış ve matematik, coğrafya, gökbilim, algoritma üzere bahisler üzerinde çalışmış olan Harezmi; bugün bildiğimiz manadaki sıfırı geliştiren kişidir. Harezmi, yaptığı matematik ve algoritma hesaplamalarında boşluklara küçük bir daire çizer ve bunlara sifr sıkıntısı. Hem hal hem de sayısal manadaki birinci gerçek sıfır bu küçük daireler olarak kabul edilir.

Avrupalılar, sıfırın şeytan geldiğini düşünerek korktular:

• Fibonacci

İspanya’nın Endülüs kentinin Müslüman Araplar tarafından fethedilmesi sonrası iki halk ortasında kültür alışverişi başladı. Bu alışveriş sırasında Avrupa, sıfır ile tanıştı. İtalyan matematikçi Fibonacci, Araplardan öğrendiği sıfırı daha da geliştirdi ve ticari hesaplarda kullanılacak denklemler oluşturdu.

Bu periyotta Avrupa, kilise baskısı altında karanlık bir çağ yaşıyordu. Kiliseye nazaran var olan her şey allahtan, yokluk ise şeytandandı. Yani yokluğu söz eden sıfır da şeytandandı ve bu nedenle kullanılması yasaklanmıştı. Esasen Müslüman Araplardan geldiği için kuşkuyla bakıldığı için sıfır uzun bir mühlet resmen yasaktı.

Elbette her şeye yasak koyabilirsiniz ancak ticaret kesinlikle bir tahlil bulur. Ticari hesaplamalar için sıfır o kadar büyük bir kolaylık sağlıyordu ki resmen yasak olmasına karşın Avrupalı tüccarlar zımnî kapalı de olsa sıfır kullanmaya devam ettiler. 17. yüzyılda artık sıfır yaygın olarak kullanılır hale gelmişti. Rene Descartes, Kartezyen koordinat sisteminde ve Sir Isaac Newton, kendi çalışmalarında sıfırı kullanıyordu. 

Sıfır ne işe yarıyor?

• Stephen Hawking

Sıfırı bir doğal sayı olarak kullanıyoruz lakin hala bugün bile kimi matematikçiler boşluğun bir sayı olmadığını ve bu nedenle sıfır diye bir sayının olmaması gerektiğini savunuyorlar. Konudan biraz uzaklaşıp düşündüğümüz vakit hiçliğin bir kavramla söz ediliyor olmasını değişik bulabilirsiniz lakin iş pratiğe gelince sıfırın ne kadar değerli olduğu ortaya çıkıyor.

ZerOrigIndia Foundation lideri Peter Gobets’e nazaran boşluk kavramı çağdaş fiziğin merkezinde yer alıyor ve Stephen Hawking üzere pek çok bilim insanına nazaran cihan, sıfır toplamlı bir oyun olarak görülüyor. 

Bugün baktığımız vakit çağdaş manada bildiğimiz matematik, fizik, mühendislik, finans ve iktisat sistemlerinin neredeyse tamamı, sıfır Avrupa’da yaygınlaştıktan sonra ortaya çıkmıştır. Söylemeye bile gerek yok lakin şu an bu yazıyı okuduğunuz aygıt bile birler ve sıfırlar kullanılarak oluşturulan makine kodlarının komutları sayesinde çalışıyor. 

Bugün bir doğal sayı olarak kabul ettiğimiz ve hiçliği tabir eden bir kavram olan sıfır nasıl ortaya çıktı, sıfırı kim buldu gibi merak edilen soruları yanıtlayarak sıfırın değişik kıssasından bahsettik. Mevzu hakkındaki niyetlerinizi yorumlarda paylaşabilirsiniz.