Osmanlı Devleti’nde yaşamış Akşemseddin, Sabuncuoğlu Şerefeddin ve Ahi Mehmed Çelebi üzere pek çok ünlü tıp insanı vardı. Bu kıymetli tıp insanları sayesinde Osmanlı Devleti, kolera ve çiçek salgını da dahil olmak üzere pek çok salgında kendi kendine önlemler alabilmiş, vakit zaman dünyaya da şifa olabilmiş bir devletti.
Bugün sizlerle bir arada Osmanlı Dönemi’nde yaşanan çiçek hastalığı, aşılama süreci ve halkın reaksiyonu üzere çeşitli hususlara değineceğiz.
Çiçek hastalığının kökeni
Çiçek hastalığı, birinci kez MÖ 10.000 yıllarında Afrika’da görülmeye başlandı. Çeşitli kaynaklar, ayrıntılı tarihi araştırmaların yapılması ile çiçek hastalığının daha da geçmiş tarihlere dayanabileceğini söz ediyor.
Türklerde çiçek hastalığının tarifi
Günümüzde Rusya Federasyonu’na bağlı özerk bir idare olan Saha Cumhuriyeti’nin halkı Yakut Türkleri tarafından “kızıl saçlı ve kırmızı elbiseli bir Rus kadını” olarak tanım edilen çiçek hastalığı; “o kadar iğrenç bir hastalık ki; ahirette ruh, vücuda geri dönmeyi reddedecek” üzere önemli tanımlara de maruz kalıyordu.
Osmanlı’da çiçek hastalığı
Pek çok kaynağa nazaran çiçek hastalığı Osmanlı’da birinci kere 19. yüzyılın ikinci yarısında “salgın olarak” görülmeye başlar. Hastalığın başlangıcı ile pek çok kişi hayatını kaybeder. Mevtten kurtulanlar ise kör olabiliyordu ya da ölene kadar bedenlerinde çeşitli izler taşıyabiliyordu.
Çiçek hastalığına yakalananlar ortasında I. Ahmed, III. Ahmed, Abdülmecid, Şehzade Mehmet Nusret üzere isimler de vardı ve hatta I. Abdülhamit’in kızı Fatma Sultan, çiçek hastalığı sebebiyle hayatını kaybetmişti.
Osmanlı’da çiçek hastalığının tedavisi
Osmanlı’da çiçek hastalığı birinci sefer 1801 yılında Hekimbaşı Mustafa Behçet Efendi tarafından yayımlanan bir tıp kitabı tarafından resmî olarak tanım edildi. Kaynaklara nazaran Osmanlı’da artan ölümlerden ve şimdi aşı bulunamamasından dolayı çiçekleme ismi verilen bir metot geliştirildi.
Tarih-i Cevdet’e nazaran bu prosedür Anadolu Yörükleri tarafından geliştirilmişti ve salgını denetim altına alabilmek için yörükler İstanbul’a getirtildi. Çiçekleme sistemi daha evvel 1630 yılında Aşılamacı Doktor Ali Çelebi tarafından da uygulanmıştı.
Çiçekleme ve aşılama yöntemi
Çiçekleme prosedüründe, hastalığı hafif olarak geçirmiş şahısların kıyafetleri, şimdi hastalığı geçirmemiş çocuklara giydirilir ve çocukların bağışıklık kazanması beklenirken; aşılamada ise daha çağdaş bir sistem izlenirdi.
Doktor Emanuel Timonius ve İngiltere’nin İstanbul elçisi Edward Montagu’nun eşi Lady Montagu’nun Şark Mektupları isimli yapıtında yazılanlara nazaran;
“Yaz mevsiminin sonunda şimdi çiçek hastalığına yakalanmamış çocuklara ceviz kabuğu içinde koruma edilmiş ve çeşitli hayvanlardan alınan çiçek mayası, kolda damar yolu açarak aşılama mantığı ile enjekte edilir ve bölgenin üzeri ceviz kabuğu ile sarılır. Bu halde çocuğun 3 farklı yerine aşılama yapılır. Bölgede iz kalacağından dolayı genelde bedenin görünmeyen yerlerine aşılama yapılırdı. Aşılamadan 1 hafta sonra çocuğun yüzünde 30 kadar zararsız sivilce çıkardı ve çocuk hem yara izlerinden hem kör olmaktan hem de vefattan kurtulmuş olurdu. Tıpkı yol kurutulmuş fındık kabuğu ve gül suyu ile de yapılabiliyordu ancak o tekniğin 2 yılda bir tekrar edilmesi gerekirdi.”
Lady Montagu’nun yapıtı Avrupa’yı vefattan kurtardı
Avrupa, çiçek hastalığından kırılırken; Lady Montagu’nun yapıtı üzerine İngiliz veliahdının oğlu da dahil olmak üzere pek çok İngiliz, Türk tipi aşılama sayesinde çiçek hastalığından korundu. 1796 yılında çağdaş aşılamanın keşfedilmesine kadar bütün Avrupa, Osmanlı’nın tekniğini kullandı.
Osmanlı’da aşı hareketliliği
Osmanlı’da bilhassa padişahların da çiçek hastalığı geçirmeleri ve önemli bir salgın olmasından dolayı aşılamaya çok büyük kıymet veriliyordu. Bilhassa çocuklar, 19 yaşına kadar 3 kez aşılanıyordu. Birinci aşılama doğumdan itibaren 6 ay içerisinde, öteki aşılamalar ise 7 ve 15-19 yaş aralığında yapılıyordu.
Çocuğuna aşı yaptırtmayan ya da eksik yaptırtan ailelere ihtar mahiyetinde 1 mecidiye para cezası verilirdi. İhtara karşın aşılama yapılmazsa daha büyük para cezaları veriliyordu. Ayrıyeten halkın daha süratli aşı olması için gezici doktor ve aşı istasyonları üzere uygulamalar başlatılmıştı.
Her periyot yaşanan aşı karşıtlığı
Günümüzde de olduğu üzere her periyot aşı karşıları mevcuttu ve Osmanlı da bu mevzuda dertler yaşadı. Bilhassa bilgisiz kitlenin, “karantina caiz değildir, gayrimüslimlerin bulduğu aşı bizlere şifa olmaz, aşı haramdır, imanı bozar” üzere hurafeleri, Şeyhülislam Mekkizade Asım Efendi tarafından verilen fetvalar ile engellendi ve aşılamanın hızlandırılması üzerine yoğunlaşıldı.
Özellikle Erzurum ve etrafında aşılama misyonunu yapmak isteyen doktorlara direnen pek çok küme olmuştur. Hatta, hekimlere şiddet gösterildiği için her aşı grubuna güvenlik güçleri eşlik etmeye başlamıştı.
Peki ya sizler Osmanlı’da yaşanan çiçek hastalığı gelişmeleri hakkında neler düşünüyorsunuz?
Kaynaklar: 1* / 2* / 3
*Prof. Dr. Mucize ÜNLÜ ve Doktorant Zarife ALBAYRAK’a katkılarından ötürü teşekkürler.