Sosyal medyanın üzerimizdeki olumlu ve olumsuz tesirleri üzerine farklı bakış açılarıyla ele alınmış sayısız araştırma var. İnkar edemeyeceğimiz gerçek ise artık toplumsal medyanın hayatımızın vazgeçilmez bir modülü olmuş olması. Kullanmayı bırakmanın insan nüfusunun büyük bir kısmı için bir seçenek olmadığını düşünürsek, geriye kalan seçenek nasıl kullanmamız gerektiğini öğrenmek…

Bu noktada üzerinde en çok fikir birliğine varılan bahislerin başında ise cinayet, şiddet ve intihar üzere içeriklerin paylaşım formu ve etkileri. Halk sıhhati için büyük bir tehdit olan bu içerikler, her birimizi iddia edeceğinizden çok daha fazla ve çok daha berbat biçimde etkiliyor. Âlâ de neden, nasıl?

‘Alt tarafı video’ demek, sizi ya da bir diğerini vefata bile götürebilir

Abarttığımı düşünebilirsiniz. Lakin ne yazık ki araştırmalar tam aykırısını söylüyor. Tesirlerini daha âlâ anlamak için her bir içerik konusunu başka farklı irdelemek daha yanlışsız olacak lakin kısa bir giriş yapmak gerekirse; şiddet, intihar ve cinayet imajları ve denetimsizce yayılan haberleri temelde bu kavramları normalleştiriyor, ‘bulaşıcı’ hale getiriyor ve pek çok durumda bir tetikleyici oluyor.

Şiddet ile başlayalım…

Şiddet içerikli imajların ve ‘detaylı’ haberlerin hem çocuklar hem de yetişkinler üzerinde pek çok tesiri olduğu yıllar içinde yapılan pek çok araştırmayla tekrar tekrar kanıtlandı. Bu araştırmalarda vurgulanan noktalar genel olarak şöyle;

• Şiddet manzaraları izlemek, artan saldırganlık, şiddete karşı duyarsızlaşma ve cürüm dehşetiyle direkt alakalı.
• Şiddet içerikleri, tek nedeni olmamakla birlikte şiddet içeren hatalara eğilime tesir ediyor.
• Kimi beşerler, şiddet içerikli görüntülerde gördüklerini taklit etme eğiliminde. 
• Şiddet manzaraları, zati saldırgan olan bireylerin davranışlarını güçlendirebiliyor. 
• Şiddet içerikli imgeler izlemek ve şiddet davranışı ortasında iki istikametli bir alaka var; şiddete meyilli bireyler daha fazla manzara izliyor ve şiddet içerikli imaj izleyenlerin saldırgan davranış sergileme ihtimali artıyor.
• Özellikle çocuklarda şiddet manzaraları duyarsızlaşma, şiddete meyil etme ve dış dünyadan korkma hislerini çok daha yüksek oranda etkiliyor.
• Tüm bu negatif tesirlerin yanında, şiddet davranışı üzerinde öbür tüm toplumsal, kültürel ve çevresel faktörlerin tesiri şiddet içeriklerine nazaran doğal olarak daha önde. Lakin içeriklerin tesiri de azımsanmayacak kadar fazla.

Kısacası, her gün görüp artık adeta olağanlaştırdığımız, izlemekte, paylaşmakta bir sakınca görmediğimiz bu görüntüler şiddeti tetikliyor. Bu sebeple de paylaşma ve yayma zincirinin bir kesimi olmayı bırakmamız gerekiyor.

Ayrıca işin bir de etik tarafı bulunuyor. Örneğin bir çocuğun şiddete uğrama manzaralarını paylaşıp yaydıkça o imgelerin daima var olmasını sağlıyoruz. Bu da şiddete uğrayan çocuğun hayatının geri kalanında o imajlarla müsabaka ve travmasını tekrar tekrar hatırlama ihtimalini artırıyor. Tıpkı biçimde bir öbür şiddet mağdurunun da travmasının manzaralar yoluyla tekrarlanması ihtimali doğuyor.

İntiharda durum çok daha tehlikeli

Kişilerin kendi iradeleri ile hayatlarına son verme kararı almaları ve bunu uygulamaları. İntiharın en kolay tarifi bu. Fakat kelam konusu intihar olduğunda sadece ‘birinin kendini öldürmesi’ üzerinden ilerlemek gerçek değil. İntiharın toplumsal, kültürel, ekonomik, ruhsal pek çok yanı var.

Sosyal medyada bir intihar görüntüsü paylaşarak, ayrıntılarıyla yazılmış bir intihar haberini RT ederek ya da story’mize ekleyerek biz de bu döngünün bir kesimi oluyoruz. Nasılının kıssası de hayli etkileyici ve sarsıcı.

Alman edebiyatçı, siyasetçi, doğabilimci ve ressam Goethe’nin ünlü yapıtı Genç Werther’in Acıları’nı okuyanlarınız ya da en azından duyanlarınız vardır. Bu yapıtta Goethe, nihayetinde karakteri Werther’i intihara götüren bir aşk acısını anlatıyor. Fakat yapıtın tesirleri ne yazık ki epeyce berbat oluyor. Kitabın okuyucuları, söz konusu intiharı taklit ederek kendini öldürmeye başlıyor. İntihar olaylarının büyük oranda artması ve yaygınlaşması tartışma yaratıyor, hatta kitap pek çok yerde yasaklanıyor.

Bu durum, ‘taklitçi intihar’ olarak literatürde yer alan bir durum. Şahısların intihara öykünmesi ve bilhassa rastgele bir medya içeriğinde gördüğü intihar senaryolarını uygulamaya yeltenmesi, pek çok hadise ile desteklenmiş üzücü bir gerçek. Ülkemizde de buna ispat olarak gösterilebilecek olaylar var…

Aslında intihar manzaraları özelinde de şiddet için bahsettiğimiz pek çok unsur geçerli. Fakat daha büyük bir sorun ise intihar haberlerinin ve manzaralarının sunulma şekli. Toplumsal medyada karşılaştığınız rastgele bir intihar haberini düşünün; ‘Acıya dayanamadı, canına kıydı’ üzere ‘çarpıcı’ başlıklar ve ayrıntılı anlatımların yer aldığı içerikler; yetmezmiş üzere vakit zaman o metinlerin altına iliştirilen fotoğraf ve görüntüler intiharı bir sorunun tahlili olarak sunan bir algı yaratabiliyor.

Ayrıca ‘Siyanürle evvel ailesini sonra kendini öldürdü’ üzere intihar formülünün verildiği içerikler ise intihar için yol arayanlara yol gösterici oluyor. 

İşin özü; intihar imajları ve içerikleri bu davranışı tetikliyor, vakit zaman ‘edebi’ bir hale getirerek romantikleştiriyor ve bir seçenek olarak şahısların bilinçaltına yerleştiriyor. Bu nedenle bu çeşitten imgelerin yayılmasına mani olmak için herkesin kendi sorumluluğunu üstlenmesi gerekiyor. 

Son olarak, şiddet kısmında bahsettiğimiz etik yanı da burada geçerli. İntihar haberlerinde ismin yer almaması, vefat biçiminin verilmemesi, bu haberlerin intihar kanısına tahlil odaklı yaklaşarak okuyan şahısları olumluya yönlendirmesi gerekiyor. Bu üzere pek çok ayrıntının yer aldığı ve Dünya Sıhhat Örgütü tarafından yayınlanan bir ‘intihar haberi’ rehberi bile mevcut.

Cinayet imajları, şiddetle emsal tesirlere sahipken izleyen üzerindeki tesirlerine bir de travma ekleniyor

Cinayet görüntüleri, toplumsal medyada sözün tam manasıyla her yerde karşınıza çıkabilecek içerikler. Üstelik şiddet ve intihar görüntülerinde olduğu üzere, onlar da korkunç bir süratle yayılıyor. Hatta siz görmek istemeseniz bile alakasız bir anda karşınıza çıkabiliyor. 

Bu bahiste yürütülen araştırmalar bu görüntülerin tesirlerini şiddet içeriklerine emsal kimi yanlarla açıklamanın yanında farklı bir noktaya dikkat çekiyor; bu manzaraları izleyen şahıslar, gerçek hayatta şahit olanlardan daha yüksek oranda travma yaşıyor. 

Bu hususta yürütülen bir araştırma, cinayet ya da toplu ölümlerin olduğu olayların görüntülerini izleyen bireylerin stres düzeylerinin olaya şahit olanlara kıyasla çok daha fazla arttığını, uyku sorunları ve paranoyaya varan davranış bozuklukları yaşanabildiğini gösteriyor.

Ayrıca cinayet görüntülerinde ve haberlerinde maktul ‘güçsüz bir kurban’ üzere sunulurken cinayeti işleyen şahsa yönelik ise motivasyonunun münasebetleri sıralanarak bir ‘neden-sonuç’ lisanı kullanılabiliyor. Bu da cinayet davranışını normalleştirerek emsal durumlar yaşayan bireyler için bir tahlil haline gelmesine neden oluyor. 

Sonuç olarak…

Bir intiharın, şiddetin ya da cinayetin görüntüsünü izlemek ya da fotoğraflarını açıp tekrar tekrar bakmak tahminen de size ‘beni etkilemiyor’ dedirtmiş olabilir. Lakin insan psikolojisi ‘bencelere’ bakmaz. Sizi etkilememiş olsa bile, o görüntünün dolanımda olması bir oburunu intihara sürüklemiş ya da bir cinayetin kurbanı haline getirmiş olabilir. 

Sosyal medyada var olan tüm içeriklerin üreticisi de tüketicisi de biziz ve bu şuurla hareket ederek hem kendimizi hem de etrafımızdaki herkesi muhafazaya itina göstermemiz gerekiyor.

Kaynaklar: reportingonsuicide.org, BMC (Biomed Central), Media Roles in Suicide Prevention: A Systematic Review, American Psychological Association, Şiddete Karşı Duyarsızlaşma ve Toplumsal Medya Bağı Üzerine Bir İnceleme