Spor dünyasını takip edenler, geçtiğimiz günlerde enteresan bir haberle karşılaştı. Asya Olimpiyat Komitesi, 2029 Asya Kış Olimpiyatları için seçtiği konut sahibi ülkeyi açıkladı. Bu ülke, kar denildiği vakit aklımıza en son gelecek ülkelerden biri olan Suudi Arabistan oldu. 

Son yıllarda dönüp baktığımız vakit, kendi içine kapalı ya da baskıcı olmakla bilinen, çoklukla insan hakları ihlalleri ile anılan ülkelerin çok sayıda büyük tertibe mesken sahipliği yaptığını görüyoruz. Bugün bütün dünyanın gözünde berbat pozisyonda bulunan Rusya, son on yılda Kış Olimpiyatları’na ve Formula 1’e mesken sahipliği yaptı. Bugün pek çok sporda tertip komiteleri paranın esiri ve sportswashing aracı olmakla suçlanıyor. Pekala nedir bu sportswashing?

Not: Bu yazı alıştığınız yazılardan biraz daha uzun olacak. Çünkü husus ile ilgili olarak Türkçe yazılmış sadece 1 (bir) adet Türkçe akademik çalışma var, en sonda kaynaklarda bulabilirsiniz. O yüzden daha geniş bir açıdan bakmak, bilhassa yakın gelecekte çokça irdelenecek bu husus için değerli.

Kavramın bir de Türkçesi olsa ya?

Sportswashing kavramı çok eski olmasına karşın isimlendirilmesi fakat 2015 yılında gerçekleşiyor. 2015 yılında Azerbaycan’da yapılacak bir tertibe yönelik aksiyonlarda ortaya çıkan kavram daha sonra dünya çapında kabul görüyor. 

Aslında mevzuyla ilgili olarak Türkçe akademik literatür epey az fakat kavramın Türkçe bir ismi de bulunuyor: “sporla aklama”. Bu aklama, bilhassa futbol sohbetlerinde sık sık söylenen “Kara para aklıyorlar abi, bahis baronları abi” tezlerindeki üzere kara parayla değil, kötü şöhretle alakalı. Niyet dikkatleri insan hakları ihlallerinden, adaletsiz uygulamalardan uzağa çekmek. 

Aslında spor daima politik açıdan kullanılmış olabilir mi?

Antik Roma’dan bu yana halkın reaksiyonunu yumuşatmak, daha dost canlısı bir imaj çizmek isteyen imparatorlar ve hükümdarlar sporu bu emelle kullandı. At arabası yarışları, gladyatör dövüşleri gibi cümbüşler, imparatorların halkın nezdindeki imajını düzeltmeye hizmet ederdi. Günümüzde de bu durum pek değişmedi.

Hatta bu durum sırf Avrupa toplumlarına has de değildi. Antik Mısır, o dönemki rakipleri olan toplumlardan atletleri da davet eder ve güreş maçları düzenlerdi. Bu maçların cümbüş kadar değerli bir diğer emeli daha vardı, o da Mısır’ın ne kadar güçlü olduğunu bir güreşçi üzerinden göstermek.

Elbette dünya değiştikçe sporun yapısı da ve kültürel olarak pozisyonu da daima olarak değişiyor. Algı yaratma ve toplumsal denetim açısından bakıldığında spor büyük bir güce sahip ve bu güç de sıklıkla otoriter idareler tarafından kullanılıyor. Sportswashing ile birlikte kişi, kurum ya da kurumlar kendilerine olumlu bir imaj yahut sempati yaratmak, olumsuz tenkitlerden uzaklaşmak için spor aktivitelerini kullanıyor.

Franco’nun hayaleti

Gelelim Franco’ya. Sporla ilgili bir yazıda neden eski İspanya diktatörünün ismi var? Çünkü kendisi hem İspanya’nın futboldaki gücünü kullanarak dünyaya gövde gösterisi yapıyor hem de İspanya içinde Real Madrid hegemonyasının kurulmasına önayak oluyordu. Ona nazaran spor, hem her daim hazır genç nüfus elde etmek hem de kitleleri yönetmek için değerliydi. Üstünde gerçek düzgün bir kıyafeti, futbolu ve televizyonu olan kimse bir şeyden şikayet etmezdi. Nazilerin ve Faşistlerin sonu sonrasında daha yumuşak bir dikta için de bu güç gerekliydi.

Hatta bu tesir aslında Türk Futbol Tarihi’nde bile görülür. 1954 Dünya Kupası öncesi, Türkiye ile İspanya tıpkı kümede yer aldığında, kupaya gidecek ekibi belirlemek için iki maç oynanır. Birinci maçı 4-1 kaybedip ikinci maçı 1-0 kazandığımız için, tarafsız alanda bir üçüncü maç oynanır. (O vakitler averaj uygulaması yoktu) Sonrasında da İtalya’da yapılan maç 2-2 biter. Tribüne kaçak girmiş çocuklardan birine gözleri bağlı formda kura çektirilir. Kurayı çeken çocuğun da isminin Franco olması İspanyollar tarafından talihe yorulur lakin küçük çocuğun çektiği kağıtta Turchia (Türkiye) müellif. Zati diktatör olan Franco’nun da İspanya için ne kadar iyi olduğu farklı bir tartışma mevzusudur da o bu yazının konusu değildir.

Franco’nun futbol üzerinde o denli bir manipülasyon gücü vardır ki FIFA bile turnuva başlamadan kümeden çıkacak ekibin seri başı olacağını belirtir, çünkü kümeden İspanya’nın çıkacağına kesin gözüyle bakılır. Ancak o iş o denli olmaz, Franco da ulusal grupla sergileyemediği gösterişi Real Madrid üzerinden stantlar. Bu esnada da sağda solda irili ufaklı ne kadar otoriter idare varsa onlara sportswashing’in nasıl yapılacağına dair ders niteliğinde formüller gösterir. Her diktatörün ülkede bir spor ekibi olması ile sporun diktatöre memleketler arası saygınlık kazandırması ortasındaki farkı ortaya koyan isim olur. 

Aslında o da Hitler gibi öteki diktatörlerden öğrendiklerini geliştirmektedir ya, o periyodun spor-siyaset ilgisi başlı başına bir belge konusu olduğu için bırakıyoruz şimdilik. Hitler’in Olimpiyatı olarak da isimlendirilen 1936 Münih Olimpiyatları da önemli bir propaganda maksadıdır, o olimpiyatta madalya alırken Nazi selamı veren Amerikalı vs. atletleri görmek mümkündür. Fakat Hitler, sportswashing’den çok son kısımda tartışacağımız üzere propaganda yapmıştır.

Peki neden illa spor da sanat aktiviteleri değil?

Yeterince paranız varsa neredeyse herkesi her yere işini yapmak üzere gelmeye ikna edebilirsiniz. Pek çok futbolcunun mesleğinin sonlarında ABD, Çin ve Körfez ülkelerine gitme nedeni şişkin bir emeklilik ikramiyesi almaktır. Bir Erling Haaland’ı şu an alamazsınız fakat vakti gelince bir Xavi’niz olabilir. Pekala otoriter rejimler neden sanat ya da diğer bir şey değil de spora yönelirler?

Öncelikle insanların ilgisini spora çekmek çok kolaydır. Bugün neredeyse herkesle bir spor üzerine konuşabilirsiniz lakin rastgele bir sanat kolu üzerine, ideoloji üzerine konuşamazsınız. Çünkü bu alanlara dahil olabilmek için gereken eğitim seviyesi farklıdır. Aslında sporu da doğru düzgün konuşabilmek için muhakkak bir spor bilgisi gerekir lakin “Orta alanda sayısal üstünlük yaratıp, rakibin oyun merkezini baskı altına almamız ve beklerle stoperler ortasındaki half space’lere oyuncu kaçırmamız lazım ki daha olgun, gol ihtimali yüksek kaliteli durum bulalım” demeden evvel “Kardeşim ortası bomboş, girin ortadan” denebiliyor. Sanatta , ideolojide ya da öbür pek çok alanda bu yok. 

Bir öteki değerli nokta da sporun yapı olarak eğlence sektörüne dönüşmüş olması ve çok daha geniş kitlelere ulaşıyor olması. İtirazınız varsa çabucak küçük bir deney yapalım. Bir arkadaşınıza, bu hafta tuttuğu ekibin kimle oynayacağını sorun. Bir de bir arkadaşınıza bu hafta kentte hangi tiyatro olduğunu ya da sinemada vizyonda hoş bir sinema olup olmadığını sorun. 

Bir de gelin, sporun popülerliği dışındaki tesirine bakalım:

Otoriter rejimlerin onaylanma gereksinimi ve spor…

Spor tertipleri, politikayı spordan uzak tutmaya hayli kararlıdır. FIFA da IOC (Uluslararası Olimpiyat Komitesi) politik hareketleri spordan uzak tutmaya çalışır. Oyuncuların yapamayacağı gol sevinçlerinden yayına verilmeyecek tezahürat ve imajlara kadar önemli bir listeleri vardır. Bu tertipler, çalışmalarının apolitik olduğu konusunda ısrarcıdır. 

Bu apolitik hal, otoriter rejimlerin gereksinim duyduğu uluslararası onaylanma muhtaçlığını da karşılar. Ülkedeki destekçileri “İşte başarımız” diye lanse edecekleri bir tertibe kavuşurken, dış ülkelerde yaşayan ve siyasetle çok da ilgilenmeyen kısımlar de “O kadar da berbat bir yer değil herhalde, millet eğleniyor” diye düşünür. Yakın vakte kadar ülkenin yarısının bayan oldukları için otomobil kullanamadığı Suudi Arabistan sokaklarında Formula 1 araçları görünce beşerler, ülkenin çağdaşlığa daha açık olduğunu düşünebilir. 

Neyin ne vakit konuşulduğuna aktifliğin kendisi karar verir!

Sportswashing’in neden işe yaradığı konusunda farklı teoriler var. Bu teorilerden biri ise tartışmalı hususların konuşulma vakti. Katar Dünya Kupası bu hususta değerli örnek. Üstteki arama sonuçlarını kendi ekranımdan aldım. Pekala 2010 yılında organizasyon Katar’a verildiğinden bu yana, inşaat çalışmalarında kaç kişi öldü? Guardian’a nazaran bu sayı, Şubat 2021’de 6750 idi. (Katarlı yetkililer bu savları reddediyor) Bu bahiste rastgele bir haber ya da arama önerisi var mı? Yok. Çünkü Google algoritması, tavsiyelerini öteki aramalara nazaran veriyor. 

Teorimiz de aslında bu arama sonuçlarını destekleyen, daha doğrusu bekleyen bir teori. Çünkü bu teoriye göre olumsuz olaylar ve hak ihlalleri sürekli konuşulur lakin bu konuşmalar, aktifliğin başlaması ile birlikte son bulur. Çünkü daima olarak bir aktivite vardır ve büyük haber pahası taşıyan olaylar alanda olup bitenlerdir. Guardian istediği kadar istatistik tutup Katar’ı eleştirebilir; kupa başladığında İngiltere Ulusal Kadrosu haberlerini manşetine taşıyacaktır. Çünkü hem okurlar bunu isteyecektir, hem de gazetecilerin öbür bir şeye odaklanmaya vakti olmayacaktır. 

Organizasyonları bu ülkelere verenler, bu durumun farkında değil mi?

Her şeyin artısı, eksisi olduğu üzere sportswashing’in de artısı ve eksisi var. Tertiplerdeki bireyler de otoriter rejimlerin spor sayesinde kendilerine bir kesim geçerlilik kazandırmak istediğini ve ülkelerindeki huzuru müdafaaya yardımcı olmaya çalıştıklarını biliyor. Müsaade vermelerinin altında ise farklı anlayışlar yatıyor.

Bu anlayışlardan biri elbette ki para. Tertip için çok para dökebileceği garanti olan birilerinin olması her vakit için güzel oluyor. Ayrıyeten tertipler için ülkelerin yaptığı yatırımın da uzun vadede o toplumlara yararının olabileceği düşünülüyor. 

Bir başka değerli mevzu başlığı da spor diplomasisi. Bir devletin barışçıl yollarla bağlantı kurabileceği, siyasi ve diplomatik gayelerine ulaşabileceği tüm sportif kaynaklar spor diplomasisi olarak isimlendiriliyor. diplomasi çift taraflı bir olgu olduğu için pekala daha özgürlükçü dünyanın da otoriter rejimlerle bağlantı kurması ve daha açık olmaya davet etmesi için spor tertipleri bir araç olabiliyor. Örneğin Sebastian Vettel, Suudi Arabistan’da bayanların araç kullanımına yönelik olumlu tesir yaratmak için bayanlarla Go Kart yapabiliyor ya da Katar’da içki içilebilen özel alanlar ayrılarak, alkol yasağı yumuşatılabiliyor.

Sportswashing yapılan ülkelerde reaksiyon yok mu?

Bu yansıların varlığı, ülkenin yapısına nazaran değişiyor. Örneğin 2016 Rio Olimpiyatları için yapılan harcamalar, gerçekleşen usulsüzlükler ve insan hakları ihlalleri, direkt Brezilyalıları etkilediği için reaksiyonlar ve protestolar epeyce fazlaydı. Bir başka örnek olan Katar’da ise inşaatlarda çalışanlar halihazırda göçmenlerden oluşuyor. Haliyle Katar halkı açısından durum daha tolere edilebilir. Yeniden de kimi kısımlardan çok harcamalara yönelik reaksiyonlar gelebiliyor. 

Öte yandan karşı kampta bulunanlar ise teorilere nazaran iki farklı görüşü temsil etme eğiliminde oluyor. Bu görüşlerden birincisi, merkez sağ görüşle gelen “Ülkemizi temsil ediyoruz/Ülkemizin gücünü gösteriyoruz ve bu yüzden hakkımızda kara propaganda var” görüşü. İkinci görüş ise otoriter ülkelerin halklarının da spordan keyif almaya hakkı olduğunu savunuyor. Kaldı ki bu aktifliklerin sonradan yerini değiştirmek ya da otoriter idareleri büsbütün dışlamak, halkta da bir düşmanlık tesiri yaratabiliyor. Franco vaktinde İspanya’dan kaçanlar bile Cumhuriyet bayrakları açıp Real Madrid’i deplasmanlarda destekliyordu. Kadrolar ya da tertiplerle hükümetler spor izleyicilerinin gözünde ayrılıyor. 

Kaldı ki vakit zaman sportswashing hakikaten de değişimin iletisini vermek için de kullanılıyor. Birtakım ülkeler yeni yüzlerini tanıtmak için spor üzere görece daha yumuşak ve daha eğlenceli bir açıdan yanaşmayı tercih edebiliyor.

Peki sportswashing bir propaganda emeli mıdır?

Her ne kadar işin içinde bir imaj düzeltme çabası olsa da sportswashing’in propaganda aracı olduğunu söylemek pek de yanlışsız olmaz. Propaganda çalışmalarının maksadı “En üstün benim dediğimdir” demektir. TDK’deki şimdiki tanıma baktığımızda “bir öğreti, niyet yahut inancı diğerlerine tanıtmak, benimsetmek ve yaymak emeliyle kelam, yazı vb. yollarla gerçekleştirilen çalışmalar” sözünü görüyoruz. Sportswashing yalnızca politik bir yapı değildir, toplumsal ve ekonomik yanı da bulunur. 

Sportswashing ise dikkatleri insan hakları ihlallerinden, yolsuzluklardan, hak ihlallerinden, savaşlardan ya da berbat imaj oluşturmalarına neden olan başka olaylardan çekmeyi amaçlıyor. Bu ülkelerin, kurumların ya da bireylerin hedefi kendilerine yönelik olumlu izlenimler oluşturmak, sempati hissi uyandırmak ve dikkatleri öteki istikamete çekmektir. 

Sportswashing’in dijital dünyaya tesiri yok mu pekala?

Elbette ki sporla aklamanın dijital dünya üzerinde de tesiri bulunuyor. Bilhassa iki farklı açıdan sportswashing tesirini görebiliyoruz. Birincisi, bilhassa e-spor müsabakalarını ülkelerine çekmek ve oyun içeriklerinde kendileriyle ilgili olumlu izlenimler oluşturmak üzerinden gerçekleşiyor. Çünkü bu ülkeler çok önemli bir pazara sahip. 

İkinci kıymetli nokta ise günümüzde çabucak her şeyi öğrendiğimiz internet aramaları. Sportswashing yapan bir kişi, kurum, kuruluş ya da ülke ile ilgili olarak aramalar -bir müddet de olsa- olumsuz sonuçlardan uzağa kayar. Bunun sonucu olarak da ülkeler farklı bir izlenime kavuşabilir. Öte yandan tartışmaların daha da alevlenmesi ve protestolar gerçekleşmesi durumunda ise Streisand tesiri ile üstü kapatılmak istenen olumsuz davranışlar daha çok öne çıkabiliyor.

Sportswashing; boks, golf, bisiklet, Formula 1, basketbol, futbol gibi çeşitli alanlarda gerçekleşebiliyor. Yazıyı görece kısa tutmak ismine yaşanan olumsuz olaylar ve olaylarla ilişkilendirilen kişi, kurum ve ülkelere verilen etkinlikler listesi koymamayı tercih ettik. 

Kaynaklar:

• Otoriter Rejimlerin Aklanma Yolu Olarak Sportswashing:
• Suudi Arabistan Krallığı Örneği
• How Countries Use Sports To Improve Their Image
• ‘Sportswashing’: unethical but sadly here to stay
• Sportswashing: a growing threat to sport
• Qatar’s soft power sports diplomacy
• Saudi uses sports ‘soft power’ as lever of influence
• Sportswashing, a new word for an old idea
• Advocacy and sports: human rights in Bahrain
• Revealed: 6,500 migrant workers have died in Qatar since World Cup awarded
• Qatar’s sports strategy: a case of sports diplomacy or sportswashing?
• A clean image? – A study of Qatar, the human rights violations they are accused of and the strategies the country uses to improve its image
• Using Sports to “Build It Up” or “Wash It down”: How Sportswashing Give Sports a Bad Name.