Dijitalleşme çağında gerçek hayatta başımıza gelen her olay, dijital ortamda da kendisine bir karşılık buluyor. Yani İstanbul’da patlayan bir bomba, doğal olarak Twitter, Instagram üzere dijital platformlarda da büyük tesire neden oluyor.
“Kim, neden, nasıl yaptı?” sorularının cevaplarına dair haberler kimi vakit gerçeklerden çok farklı oluyor. Üstelik bu sahte haberler bilhassa siyasetle alakalıysa altı kat daha hızlı yayılıyor.
Sahte haberleri üretenler, kestirim edilenin tersine aslında sıradan beşerler oluyor.
Sahte haberleri üreten bir kesim ve tüketen bir kesim var. Hepimiz kimi tanınan hesapların palavra haber yaptıklarını biliyoruz. Ancak bazen de takipçisi çok olan hesapların palavra haberleri daha çok yaydığını düşünüyoruz. Ama araştırma sonuçları bunun aksini gösteriyor.
Peki kim bu palavra haberleri yayanlar diye baktığımızda şayet yanıtınız botlar ise bu da yanlış. Aslında çoğunlukla az takipçili yeni kurulmuş hesaplar. Bunu neden yaptıklarına gelecek olursak…
“Yeterince büyük bir palavra söyler ve onu tekrar etmeye devam ederseniz, beşerler sonunda ona inanmaya başlayacaklardır.”
Boğaziçi Üniversitesinden Haluk Bingöl, 2014 yılında doğru ve yanlışın rekabeti üzerine bir araştırma yapıyor. Yaptığı bu araştırma Phsical Review E’ de yayımlanıyor. Araştırma sonuçlarına nazaran insanlara birkaç seçenek sunduğunuzda ve onlardan birinin olma ihtimalinin başkalarına oranla daha yüksek olduğunu söylediğinizde o kitlenin size inanma ihtimali artıyor.
Peki bu araştırma sonucundan ne anlamamız gerekiyor? Haberin kalitesi ve yanlışsız olup olmadığı önemli değil. Bir insanı manipüle etmek istiyorsanız evvel onu bilgiye boğun. Sonrasında ise içlerinden birini ön plana çıkarın ve popüler hale getirin. Beşerler çok maruz kaldıkları bu bilgiyi kabul etme eğiliminde oluyorlar.
Nature Human Behaviour mecmuasında yayımlanan farklı bir araştırmada da benzeri sonuçlar bulunmuş. Bir şeyin çok kişi tarafından söylenmesi yahut bizim onu çok duymamız, bizi onun gerçek olduğuna ikna etmeye yetiyor.
Farkında olarak ya da olmayarak yanıtsız sorulara verilen karşılıklarla tanınan olmak üzere bir hedefe hizmet ediyor olabilirsiniz.
Yazının birinci kısmında, geçersiz haberleri üreten ve dolanıma sokan bir kitlenin de olduğundan bahsetmiştik. Onların bu haberlerle tanınan hale geldiğini gördükçe siz de bunu yapmanız gerektiğini düşünebilirsiniz. Bundan ötürü siz de o haberleri paylaşabilirsiniz.
Araştırmalarda bir öteki neden de kendi grubunuzda tanınan olmak olarak gösteriliyor. Yani genel olarak sizin takip ettiğiniz bir kitle var, sizi takip eden bir kitle var. Bu kitlede ön plana çıkmak, “ben sizden daha bilgiliyim” imajı vermek, ilgi görmek için de bu haberleri çabucak paylaşıyor olabilirsiniz.
Sahte haberlerin hislerimizi maksat alması, yeni ve şaşırtan olması onları paylaşmamıza neden oluyor olabilir.
Sahte haberlerin birden fazla vakit duygularımıza hitap ettiğini, tıpkı formda yeni ve şaşırtıcı olduğunu görürsünüz. İstanbul’daki patlama için söylenenler ve yayılan haberler hislerimize hitap etse de çok sayıda kişiyi makûs etkiledi.
Suçlunun bulunması, olayın nedenlerinin öğrenilmesi hepimizin isteği olsa ve hislerimizi tatmin etse de bizim hislerimiz bu geçersiz haberlerle tatmin olurken bir oburunun hayatını sıkıntı duruma sokmuş olabiliriz.
Uzmanlar şiddet haberlerinde olaya ve bireylere ilişkin manzaraların paylaşılmaması gerektiği konusunda uyarıyor.
Birçoğumuz olayla ilgili karşımıza çıkan manzaraları paylaşmak istesek de bu imgelerin bir diğerine travma geçirtme ihtimalini düşünemeyebiliyoruz ya da anksiyetesi olan bir insanın korkularını artıracağı ihtimali aklımızdan geçmiyor. O olayın yaşandığı yerden kişi geçmeye korkabilir, oraya her gittiğinde gözünün önüne o imgeler gelebilir.
Bu yüzden haberleri paylaşırken Türk Psikologlar Derneğinin ikazlarını dikkate alalım; insanlara ilişkin imajları, patlama anını ve olayla ilgili imajları paylaşmamaya dikkat edelim.
- Kaynaklar: APS Journals, Bubisanat, Nature Human Behaviour, İndigo Mecmuası, Türk Psikologlar Derneği, Kozmik, VOX