Bir çeşit niyet disiplini olarak tanımlayabileceğimiz mantık nedir sorusuna hepimizin az çok doğrularla dolu bir cevabı vardır. Mantığın temelinde ise akıl yürütme vardır. İster kapalı kapılar gerisinde saklanan bir gizem olsun, ister gözümüzün önünde yaşanan bir gerçek olsun; onun ne olduğunu kavramak için akıl yürütürüz ve ister istemez kimi akıl yürütme sistemlerini kullanarak bunu yaparız.

Tümdengelim, tümevarım, analoji ve dışaçekim üzere akıl yürütme kavramları, akıl yürütme formüllerine verilen isimlerdir. Sadece bu kavramları okuduğumuz vakit pek çok kişi bunların ne olduğunu tam olarak zihninde canlandıramamış olabilir. Fakat emin olun bunların her biri aslında hepimizin günlük hayatta şuurlu ya da bilinçsiz olarak kullandığı yollardır. Gelin tümdengelim, tümevarım, analoji ve dışaçekim üzere akıl yürütme kavramları nelerdir tüm ayrıntılarıyla inceleyelim.

İlk olarak, akıl yürütme aslında nedir?

Mantık, bir cins niyet disiplinidir. Bu disiplinin temelini oluşturan en kıymetli kavramlardan bir tanesi de akıl yürütmedir. En temel tarifiyle akıl yürütme; belli bir durum hakkında bilinen bilgiler üzerine kurallar çerçevesinde düşünerek bilinmeyene yani yeni bilgilere ulaşmaktır. Akıl yürütme; muhakeme ve uslamlama üzere isimlerle de anılır.

Akıl yürütme kavramları: Akıl yürütme prosedürleri nelerdir?

Tümdengelim nedir?

Dedüksiyon olarak da isimlendirilen tümdengelim, klasik mantığın en çok başvurduğu akıl yürütme formüllerinden bir adedidir. Var olan bilgiler ya da olaylar üzerinden bilinmeyene yani yeni bilgilere ulaşma usulüdür. Genel bilgiler üzerine düşünülerek özel hakkında yeni fikirler ve niyetler üretilir.

Tümdengelim örnekleri:

• Tüm otomobiller dört tekerlidir, Bugatti Chiron bir otomobildir; öyleyse Bugatti Chiron dört tekerlidir.
• Tüm balıklar denizde yaşar, hamsi bir balıktır; öyleyse hamsi denizde yaşar.
• Tüm atletler idman yapar, Ahmet bir atlettir; öyleyse Ahmet idman yapar.
• Tüm beşerler ölümlüdür, Sokrates bir insandır; öyleyse Sokrates ölümlüdür.

Tümevarım nedir?

İndüksiyon olarak da isimlendirilen tümevarım, var olan bilgiler ya da olaylar üzerinden bilinmeyene yani yeni bilgilere ulaşmak için kullanılan akıl yürütme yollarından bir adedidir. Tümdengelim formülünden farklı olarak tümevarım yolunda özel bilgiler üzerinden genel bilgilere ulaşılır. Bu nedenle sonuçlar kesin değildir. Gözlemlenen bilgiler üzerine tümevarım tekniği ile düşünerek gerçek sonuçlara ulaşmak mümkündür lakin gözlenmemiş bilgiler olduğu için çelişme yaşanması mümkündür

Tümevarım örnekleri:

• Serçe, güvercin ve karga uçar. Serçe, güvercin ve karga kuştur. Öyleyse kuşlar uçar.
• Bebekler yürüyemez. Ahmet bir bebektir. Öyleyse Ahmet yürüyemez.
• Boncuk siyah bir kedidir. Boncuk balık yer. Öyleyse tüm siyah kediler balık yer.
• Günler 24 saat sürer. Salı bir gündür. Öyleyse salı günü de 24 saattir. 

Tümevarım örneklerinden gördüğümüz üzere gözlemlenen bilgiler üzerinden yapılan birtakım çıkarımlar gerçek olsa bile tüm siyah kedilerin balık yediği üzere özel bir bilgi üzerinden genele ulaşmak her vakit mümkün değildir. Bu nedenle tümevarım tekniği ile ulaşılan sonuçlar kesin değil ve elde edilen bilgiler muteber değildir.

Dışaçekim nedir?

Geriçıkarım olarak da isimlendirilen dışaçekim, güç vakitlerde kullanılacak akıl yürütme prosedürlerinden bir adedidir. Öteki akıl yürütme sistemleri üzere var olan bilgiler ya da olaylar üzerinden bilinmeyene yani yeni bilgilere ulaşmak için kullanılır lakin başkalarından farklı olarak dışaçekim tekniğinin uygulandığı durumlarda çoğu vakit eldeki bilgiler eksik ya da yetersizdir. Bu nedenle dışaçekim prosedürü için en düzgün açıklamaya ulaşma sistemi demek de mümkün.

Dışaçekim örnekleri:

Dışaçekim örneklerini öteki akıl yürütme prosedürlerinde olduğu üzere kesin cümlelerle vermek mümkün değil, bu nedenle olaylar üzerinden açıklamak en doğrusu olacaktır. Tıp dünyasının günümüzdeki kadar gelişmediği devirde doktorlar, hastanın paylaştığı ve muayene sırasında elde ettikleri bilgiler üzerine düşünüyor ve bu bilgilerin karşılığı olan en hakikat hastalığı bulmaya çalışıyorlardı.

Dışaçekim usulünün en net görüldüğü örnek ise yargıçlardır. Bir mahkemede her iki taraf da son derece sağlam olduğunu iddia ettiği şahitler ve ispatlar sunarak kendisinin hatasız olduğunu söyler. Hakim, olay üzerine bulabildiği kadar çok bilgi bularak dışaçekim formülü ile düşünür ve en gerçek sonuca ulaşmaya çalışır.

Filozof Charles Sanders Peirce’a nazaran dışaçekim usulü, bilimin temelini oluşturur. Bilim insanları, ellerinde birçok vakit yetersiz olan bilgiler üzerinden bir çıkarım yaparak bir adım ileri masraflar. Zira ilerlemek için birtakım şeyleri hakikat kabul etmek gerekir. Bu formül kullanılarak gelişmeler yaşanır. Hatta bir yanlışın gerçek kabul edilmesinin sonucu olarak değişik bir gerçeğe ulaşılabilir. Yani bilimin temelinde dışaçekim akıl yürütme tekniğinin olduğunu söylemek hakikaten de mümkün.

Analoji nedir?

Analoji; tümdengelim, tümevarım ve dışaçekim üzere tüm akıl yürütme sistemlerinin vakit zaman bir ortada kullanılabildiği akıl yürütme usullerinden bir adedidir. Başka akıl yürütme teknikleri üzere var olan bilgiler ya da olaylar üzerinden bilinmeyene yani yeni bilgilere ulaşmak için kullanılır fakat başkalarından farklı olarak odak noktası iki şey ortasındaki benzerliktir. Genele değil, ikili ortasındaki benzerliklere odaklanır.

Analoji örnekleri:

Analoji akıl yürütme metodu birçok vakit uzay üzere bilinmezlerle dolu bir alanda çalışan bilim insanları tarafından uygulanır. Örneğin, Dünya’da atmosfer vardır ve canlı hayat vardır. Mars’ta atmosfer var. Öyleyse Mars’ta da canlı hayat vardır. Bu tıp bir akıl yürütme ile bazı ön kabuller uygulanır ve incelemeler bu formda yapılır. Gaye kesin bir sonuca ulaşmak değil, sırf ihtimalleri göz önüne almaktır.

Günlük hayatta da analoji örnekleri görüyoruz. Örneğin Aslan Ahmet ya da melek üzere bayan dediğimiz vakit aslan ile Ahmet ve melek ile o bayan ortasındaki özelliklerin ne kadar emsal olduğundan bahsediyoruz. Örneğin ormanda dolaşırken bir meyve gördünüz ve onun daha evvel gördüğünüz bir meyveye benzediğini düşündünüz. Daha evvel gördüğünüz meyvenin zararsız olduğunu bildiğiniz için yeni gördüğünüz meyvenin de zararsız olduğu ön kabulu ile onu yersiniz. Bu cins örnekleri çoğaltmak mümkün.

Elimizdeki sonlu bilgiler üzerinden bilinmezi çözmemize yardımcı olan tümdengelim, tümevarım, dışaçekim ve analoji üzere akıl yürütme kavramları nelerdir sorusunu yanıtlayarak bu teknikleri daha uygun anlayabileceğiniz örnekleri paylaştık. Mevzu hakkındaki fikirlerinizi yorumlarda paylaşabilirsiniz.