Anadolu toprakları, medeniyetler beşiği, insanlık tarihinin en kritik bölgelerinden biri… Binlerce yıldır bu topraklarda sayısız farklı toplum yaşadı. Her birinin kültürünün ve lisanının izleri, Anadolu coğrafyasının dört bir yanında yürütülen arkeolojik çalışmalarla ortaya çıkarıldı, çıkarılmaya devam ediyor.
Bu topraklarda binlerce yıl boyunca yaşayan onca farklı kültürün hayatlarının nasıl olduğunu düşünmek heyecan verici. Artık duysak tek bir sözünü bile anlamayacağımız farklı dileri düşünmek de o denli. Lakin bir de bazıları topraklarımızda hala konuşulan lakin artık ölmek üzere olan lisanlar var… Bu içerikte Anadolu topraklarında konuşulan tüm lisanlara ve kimilerinin kulağa nasıl geldiğine göz atacağız.
Önce Anadolu’da konuşulmuş ve çoktan tarihin tozlu sayfalarına karışmış eski lisanlara göz atalım;
Bu lisanlar milattan evvel 3. binyıldan itibaren milattan sonra 4. ve 5. yüzyıllara kadar Anadolu topraklarında konuşulan ve binlerce yıl evvel yok olmuş lisanlar. Bazılarına ilişkin çivi yazılarından oluşan tabletler müzelerde karşımıza çıkıyor, birtakım hafriyatlarda yeni tabletler bulunabiliyor.
Hititçe, Luvice, Urartuca, Fenikece, Sami Lisanları, Frigce, Lidce, Likçe, Karca, Sidece, Persçe, Grekçe ve Latinceden oluşan bu lisanlardan bazılarının kulağa nasıl geldiğine dair seslendirmeler de var.
Hititçe
Urartuca
Akadca (Sami dillerinden)
Grekçe
Latince
Bir de Türkiye’de hala konuşulan fakat yok olma tehlikesiyle karşı karşıya olan lisanlar var;
UNESCO Dünya Tehlike Altındaki Lisanlar Atlası’na nazaran Türkiye’de yok olma tehlikesi ile karşı karşıya olan 15 dil var. Türkiye topraklarının çok kültürlü yapısının en etkileyici göstergelerinden olan lisan çeşitliliği, bu lisanları konuşan kişi sayısının giderek azalması sebebiyle giderek azalıyor.
UNESCO dünya üzerinde tehlike altında olan tüm lisanları değerlendirdiği çalışmasında bu lisanları ‘Ciddi Tehlikede’ ‘Ağır Tehlikede’ ‘Kesinlikle Tehlikede’ ve ‘Kırılgan’ olarak gruplandırıyor. Ülkemizde konuşulan lisanlar ortasından tüm kümelere dahil olan lisanlar var.
‘Ciddi tehlikede’ olan diller
- Ladino (Daha çok İzmir ve İstanbul’da kullanımı olan, çok az sayıda kişinin konuştuğu ‘Yahudi İspanyolcası’ olarak bilinen bir dil)
- Süryanice (Midyat-İdil-Dargeçit-Nusaybin bölgesindeki Süryaniler tarafından konuşulan, Turoyo olarak da bilinen bir lisan. Süryanice, milattan önceye dayanan tarihiyle neredeyse 2500 yıldır var olan bir lisan…)
- Gagavuzca (Türkiye Türkçesine benzeyen, günümüzde 300 bin kadar insanın konuştuğu, geçmişte ülkemizde Edirne’de yaşayan Gagavuzlar tarafından konuşulanbir lisan. Şimdilerde Gagavuzların yaşadığı başka ülkelerde konuşulmaya devam etse de tehlike altında.)
‘Kesinlikle tehlikede’ olan diller
- Suret (Günümüzde Türkiye’de konuşan kimse kalmadığı bilinen, lisanı konuşan bireylerin göç yoluyla farklı ülkelere gittiği tabir edilen ve Süryaniceye benzeyen bir dil)
- Batı Ermenicesi (Türkiye’deki Ermenilerin konuştuğu, günümüzde Ermenilerin yaşadığı farklı topraklarda da konuşulan fakat tehlike altına girmiş bir dil)
- Pontus Yunancası (1923 nüfus mübadelesi öncesi İnebolu ile Batum ortasındaki topraklarımızda konuşulan, günümüzde ise sırf Trabzon’daki birtakım köylerde kullanılan bir dil)
- Çingenece (Ülkemiz de dahil olmak üzere Çingenelerin yaşadığı tüm ülkelerde konuşulan lakin göçebe bir halk olan Çingenelerin vakitle gittikleri ülkelerin lisanlarını konuşmaya başlaması sebebiyle yok olma tehlikesi altına giren bir lisan.)
- Abazaca (Günümüzde Kuzey Kafkasya’da yaşayan Abazalar tarafından kullanılan, ülkemizde yaşayan Abazalar tarafından da konuşulan lakin tehlike altında olan bir lisan.)
- Hemşince (Türkiye’de 40 bin kadar insan tarafından konuşulduğu düşünülen Hemşince, Artvin’in birtakım Laz köylerinde konuşuluyor.)
- Lazca (Yoğunlukla Türkiye olmakla birlikte, dünyanın farklı bölgelerine göç edenlerin de dahil olduğu yaklaşık 300 bin Laz tarafından konuşulduğu düşünülüyor.)
‘Ağır tehlikede’ olan diller
- Hertevince (Keldanice olarak da bilinen, günümüzde ülkemizde bir elin parmaklarını geçmeyecek sayıda kişinin konuştuğu, Keldanilerin göç ettiği bölgelerde de risk altında olan bir dil)
‘Kırılgan’ diller
- Abhazca (Ülkemizde yaşayan Abhazlar tarafından da kullanılan, temel olarak Abhazya bölgesinde ana lisan olarak konuşulan bir lisan.)
- Adigece ve Çerkesçe (Çerkeslerin büyük çoğunluğu tarafından kullanılan bu lisanlar, Çerkes lisanları ailesinin üyeleri. Batı ve Doğu Çerkesçesi olarak iki ana formu bulunan Çerkes lisanları, toplamda yaklaşık 750 bin kişi tarafından konuşuluyor)
- Zazaca (Türkiye’nin doğusunda Tunceli, Elazığ, Bingöl, Erzincan, Bitlis bölgelerindeki Zazalar tarafından konuşulan bir lisan. Bu lisanı sayısı kesin olmamakla birlikte yaklaşık 4-6 milyon ortası kişinin konuştuğu varsayım ediliyor. Lisanı konuşan Zazaların bir kısmı Avrupa ülkelerinde yaşıyor.)
Ülkemizde günümüzde Türkçe’nin ve risk altındaki bu lisanların yanında Arapça, Kürtçe üzere farklı diller de konuşuluyor. Ayrıyeten ülkemizdeki lisanlar dışında dünya genelinde pek çok farklı toplumda risk altında olan ve konuşan üyelerinin sayısı sebebiyle her an tarihin tozlu sayfalarına karışma riski olan lisanlar var.
Bu lisanların korunması ve aktarılması için hem ülkemizde hem de dünyada pek çok çalışma yapılıyor.