Pop, rock, rap, hip hop, R&B, trap, caz, blues, country, reggae, metal, klasik…  Tüm bunlar dünyanın her yerinde kabul gören müzik cinslerinin başında geliyor; Anadolu Rock gibi yerelleştirilmiş versiyonlarını zati biliyoruz.

Kökeni 10. yüzyıla kadar uzanan klasik Türk musikisi ya da öbür ismiyle Türk sanat müziği; 80’lerde bu klasik akıma alternatif olarak doğan fantezi müzik üzere cinsler de bu topraklara has pahaların başında geliyor. Bu pahaların ortasında bir de “arabesk müzik” var ki onun öyküsü bambaşka…

Bir Spotify araştırması: Türkiye’de arabesk müziğe olan ilgi son 3 yılda 4 kat arttı…

Bergen üzere sinemaların de tesiriyle arabesk müzik, günümüzde daha evvel hiç olmadığı kadar tesirli. En çok dinlenen birinci 10 isim ortasındaki sanatkarların 3’ü günümüzde hayatta değilken, en az 4’ü faal olarak yeni müzik üretmiyor. Yani eski müziklerin tekrar tanınan olduğu devirdeyiz. Pekala neden? Yakın tarih seyahatine çıkıyoruz. 

Aslında 1940’lı yıllarda Türkiye’de birinci arabesk müzik denemeleri yapıldı ancak toplumda ‘Arap müziği’ olarak algılanınca çok da ilgi görmedi bu yeni stil:

“Arabesk” sözü, Fransıcadan Türkçeye geçmişti ve manası ‘Arap tarzı’ demekti. Klasik Arap müziğinden esinlenilerek yapılan birinci denemeler, toplumda kültürel açıdan karşılık bulamadı pek de…

Her şey Türkiye’nin büyük bir dönüşüm sürecine girdiği 1960’lı yıllarda başladı…

Günümüzden 65-70 yıl evvel başlayan hem kültürel hem de siyasal uygulamalar, ülkede yayları germişti. Ayrıntılara girmeyelim, kıymetli olan o devir oluşan travmalar…

Aslında o yıllardan evvel Türkiye’de “müzik dinlemek” insanların çoğunlukla beğenilen vakit geçirmek için yaptıkları bir hareketti: 

Sebebi kolaydı: Bir sanatkarın tanınması ve müziğinin dinlenmesi için verilen emek silsilesi bugünkünden çok farklı ve uğraş istiyordu. Kayıtların önce taş plağa, plağın seri üretime ve en sonunda pikapa girdiği ana kadar geçen müddette müzik dinleme, hem değerli hem de seçkin bir zevkti. Plakların her iki yüzünde 1’er müziğin yer alması, dinlenen şeyi daha özel ve eşsiz kılıyordu. 

Büyük Buhran krizi ve sebebi olduğu II. Dünya Savaşı’nın izleri silinmeye başlamış; Türkiye üzere genç ve gelişmekte olan ülkelerde üretim nispeten hızlanmış, iş fırsatlarının sayısı artmıştı. Dünya ‘global bir köy’ haline geliyordu:

Ancak Anadolu insanı, bu fırsatlara kavuşmak için büyük kentlere göç etmek zorundaydı. Yıllar sonra sinemaya bile yansıyacaktı bu durum:

Sadece üstteki ikonikleşen Köyden İndim Şehire değildi tek örneği. Sürü, Taşı Toprağı Altın Şehir üzere Türk sinemasını şekillendiren farklı tiplerde sinemalar gördük. 

Köyde büyüyen birinin kente göç etmesi önemli bir kültür şokuna sebep oluyordu:

Çoğu emekçi olan bu insanların kapital sistem karşısında yaşadıkları, sinemalarda hissediliyordu zati. Büyük bir kısmı ahenk sağlayamıyor, dışlanıyor, biraz para kazanıp doğduğu köye geri dönmek için gün sayıyordu tahminen de…

Arap ülkelerinden alınan raks müzik, Türkçe yazılmış sözlerle buluştu ve…

Adnan Şenses üzere sanatkarların direkt uyarladığı müziklerin akabinde Orhan Gencebay ile rock müzik esintileri, Hakkı Bulut ile de Türk halk müziği esintileri yer aldı arabeskte. Vakitle Müslüm Gürses ise batı enstrumanlarının kullanıldığı yaygın arabesk müzikleriyle karşımızdaydı.

70’li yıllarda plakların yerini kasetler almaya, müzik üreten ve dinleyen için bir zevk değil de “ifade aracı” olmaya başladı:

Kasetler müzik üretiminde bir ihtilal yarattı. Tıpkı anda daha çok müzik içeren, daha küçük ve kullanışlı bu son teknoloji ürünün sevkiyatı da daha kolaydı. Tıpkı kutuya daha çok kaset sığıyordu mesela.

Ortalığın “babalarla” kaynadığı, kaynamaya başladığı yıllarda arabesk müzik; kaynağı olan Arap kültürünün aksine bayanların da sesi oldu:

Doğuştan yetenekli Bergen üzere sanatkarlar; yaşadıkları zorlu hayatı, bir o kadar sarsıntı geçirmiş topluma söz etmek için arabesk müziği tercih ettiler.

Daha çok sanatçı, daha çok müzik, daha çok dinleyici oluştu çok kısa müddette:

Moda şarkıların üzerine kıssalar yazıldı, sinemalar bile çekildi. Bir sanatçı için müziğini tanıtmanın yolu oldu sinema… Onlarca arabesk sineması patlak verdi bir anda:

Dahası beşerler bu sinemaları izliyorlar, zira yalnızca müzikleri değil öyküleri de kendileriyle özdeşleştiriyorlardı. Ağır göç sonrası kent insanların dışladığı topluluklar imkansız aşkların sayısını artırmıştır tahminen de… Stereotipler de daima böyleydi, imkansızlıklar içindeki bir gencin mutluluğa kavuşma savaşı husus oluyordu. 

Sosyolog Ahmet Talimciler, “Tüm bu olup bitenleri içinde yaşadığımız toplumun acı çekme ile kurduğu temasın gücünü de göz arkası etmeden değerlendiremeyiz.” diyerek, arabeskin yaygınlaşmasında toplumun acıya karşı yaklaşımının da tesiri olduğu söylüyor.

Mağarada doğdum deyip bir inşaat emekçisiyken keşfedildiği söylenen İbrahim Tatlıses’in ‘Turkish Pavarotti’ olarak anılmasına kadar giden seyahat da bu yıllarda başlamıştı:

Bir de genç ve çocuk sanatkarlar furyası başlamıştı… Yeryüzündeki tüm acılara hakim babalar ve “acıların kadını” gibi lakaplar yetmemiş, acıların çocuğu çıkmıştı ortaya:

Bir çocuk üzerinden yaşanması sıkıntı hisleri anlatmak daha tesirli oluyordu zira. Çocuk masumiyeti, arabesk müziğin isyankar tutumuyla birleşince “acıların ergeni” olan kuşaklar yetişti diyebilir miyiz?

Yaşanan travmalarların sesi olmaya başladı bu müzikler ve sinemalar… 80’li yıllara geldiğimizde farklı biçimlerin arabesk müzikle birleşme devri başladı:

Tıpkı Anadolu Rock üzere, Türk popunda da arabesk izlerini görmeye başladık 80’lerde. Pop sanatkarlarının albümlerinde arabesk müzikler, arabesk sanatkarlarının albümlerinde pop şarkılar tesirini gösteriyordu.

Her şeye rağmen halk arabesk müziğe uzaklıklı yaklaşıyordu. 1982’de TRT tarafından yapılan sokak röportajına kulak verelim:

90’lı yıllarda arabesk, CD’lerin de hayatımıza girmesiyle yalnızca dışlanan şahısların sesi olmaktan çıkıp tanınan kültürde karşılık bulmaya başladı: 

Arabeskin yalnızca toplumsal olarak ötekileştirilen insanlara özgün olduğu algısı Talimcilere nazaran 90’lı yıllarda kırıldı: “Özellikle 90’ların ikinci yarısında başta Orhan Gencebay, Müslüm Gürses, Ferdi Tayfur ve İbrahim Tatlıses olmak üzere pek çok ismin farklı formlarda tanınan kültürün içerisinde varlığını artırması sonrasında bu algı da değişmeye başlamıştır. Müslüm Baba’nın Papatya, Babamın Öldüğü Yaştayım, Nilüfer üzere unutulmaz müziklerle bir anda kendi kemik kitlesinin yanı sıra apayrı bir kitleye de hitap etmeye başladığını bu vesile ile tekrar hatırlayalım.”

Yaşanan travmalar, Müslüm Gürses’in 1989’daki Gülhane konserinde tepeyi görmüştü: Kendinden geçen sapkın kitlenin ortasından çıkan biri, Gürses’i bıçaklamıştı:

Darbeler, siyasal rüzgarlar derken… İnternetin tesiriyle ve müziğin sanayi haline gelmesiyle konu artık arabesk rap’e kadar geldi: 

“Ülkenin içinden geçmekte olduğu siyasal, ekonomik ve kültürel süreçler dönüşüme uğradığı üzere arabeskin de dönüşüme uğraması kaçınılmaz bir durumdur.” diyor Ahmet Talimciler ve ekliyor; “Son on, on beş yıldır arabeski başta rap müziği icra edenler de olmak üzere pek çok alanda tekrar ve tekrar görmeye devam ediyoruz.”

Arabesk müzik, öfkenin tarafını değiştirip karamsarlık mı aşılıyor, problemlerin çözülmeyip büyümesine mi yol açıyor? 

“Bu ülkenin yaşanan sıkıntılarla gayret etme ve o problemleri bertaraf etme kültürü ile yaşamadığını unutmamalıyız. Arabesk yahut öbür müzik çeşitlerinin hiçbirisi ne problemleri geleceğe taşır ne de bu sıkıntıların büyümesine sebep olur. Var olan durumu yansıtırlar ve olduğu üzere kalmasına da aracı bir rol üstlenirler.”

“Uzun yıllar boyunca arabesk müzik eşittir yoz müzik algısı toplumsal hayatın içerisine enjekte edildi.”

Arabesk müzik, toplumun yüksek eğitimli yahut gelirli kesminden dışlanmış bireylerin sesi mi oldu pekala yalnızca? Arabesk müzik sevmeyen, hatta radikal bir biçimde karşı çıkan kesitin savunduğu “arabesk müzik ezikliktir” düşüncesi Talimciler’e nazaran yanılgılı. 

“Ancak bu eşleşmede göz gerisi edilen konu, bu ülkenin yüksek eğitimli yahut yüksek gelir grubuna mensup kitlesinin de içinde yaşanılan kültürün bir eseri olduğu gerçeğiydi. Bu topraklarda, batıda gördüğümüz burjuvazi yahut aristokrasiye mensup aile geleneklerinin olmaması gerçeğini de unutmamalıyız.”

“Ülkenin en varlıklı aileleri için bile en fazla üç nesil geriye gidebiliyorsunuz, bu durum ise gelenek denilen kavram üzerine inşa edilen kültür ve kıymet yargılarının bu topraklarda ne kadar köksüz olduğunu ortaya koyuyor. Bu yüzden de birinci vakitlerde ortaya atılan yoz kültür nitelemesi; vakitle arabeskin, içinde yaşadığımız kültürün kesimi olmasıyla yer değişmeye başlamıştır.”

“Farklı hayatları yaşayanların ortak paydada bir ortaya gelememelerinin gerisinde arabeskin değil, bu ülkenin kültürel ve bireyselleşmeyi hala içselleştirememiş yapının tesirleri kelam konusudur”:

Talimciler, “Farklı ideolojilere, inanışlara, bakış açılarına veya gelirlere sahip olan insanların farklı bahislerde bir ortaya gelebilme olasılığının ne kadar kısıtlı olduğu gerçeğini de unutmamalıyız.” diyor:

“Yani kelam konusu arabeskin birleştirdiklerinin bir ortaya gelememesi durumu öteki alanlardakilerin de bir ortaya gelememesinden bağımsız bir gerçeklik değil. Üzerinde durmamız gereken bir başka konunun ise yeniden bu nokta ile yakından kontaklı olarak, bu ülkenin siyaset anlayışının her daim böl-parçala ve yönet üzerinden işlemekte olduğu gerçeğidir. Farklı kompartımanlarda yaşayanlar ortasındaki ilişkiyi mümkün olduğu ölçüde azalttığınız andan itibaren istediklerinizi çok daha kolay ve rahatlıkla hayata geçirebilme bahtı elde edersiniz. Farklı hayatları yaşayanların ortak paydada bir ortaya gelememesinin gerisinde arabeskin değil bu ülkenin kültürel ve bireyselleşmeyi hala içselleştirememiş yapının tesirleri kelam hususudur.”

Arabesk müzik, popülerliği ve geleceği hakkında niyetlerinizi aşağıda paylaşabilirsiniz.