Hakkında sayısız çalışma yapılmasına karşın beynimiz hala bilim insanları için bile gizemini koruyor. O denli ki pek çok ruhsal rahatsızlığın tanısı ve tedavisi çağdaş tıp için bile çok güç. Beynimizin bir oyunu olan ve ben bu anı daha evvel yaşadım hissi yaratan dejavu, mevzu hakkında yapılan pek çok çalışmaya karşın hala bir gizem perdesine sahip. Dejavu nedir, neden olur birtakım cevaplar elbette var ancak her hadise için tıpkı teşhis konulamıyor.

Dejavu durumu insanlık var olduğu günden beri bizimle birlikte. Bu nedenle yüzlerce yıl evvel bile bugün bildiğimiz manada olmasa da bu türlü bir bahisten bahsediliyor. Dejavu hakkında yapılan bilimsel çalışmalar ise mistik tasaları ortadan kaldırıyor ve maalesef daha berbatı olan nörolojik problemlerin kapılarını aralıyor. Dejavu nedir, neden olur üzere kıymetli sorulara bilim nasıl karşılık veriyor gelin tüm ayrıntılarıyla inceleyelim.

The Matrix’teki şu kedi sahnesini hatırladınız mı?

Filmdeki bu kediyi tıpkı formda peş peşe iki defa gören Neo, birinci başta olayın gizemini çözemiyor. Öykü gereği kedinin iki defa gözükmesi Matrix yazılımındaki küçük bir kusur olarak veriliyor.

Hiç bilmeyenler için; dejavu nedir?

Déjà Vu cümlesinden türemiş olan dejavu, Fransızca zati görüldü manasına gelmektedir. Yani dejavu, ilk sefer görmüş ya da yaşamış olsanız bile bir şeyi ya da bir olayı daha evvel görmüş ya da yaşamış üzere hissetmeniz durumudur. Beyninizdeki iki fikir akımının çarpışması sonucu oluşan bir aksaklık olarak da tanımlanabilir.

İnsanların yüzde 97’sinin hayatlarında en az bir sefer dejavu yaşadığı düşünülüyor ve hatta insanların üçte ikisinin nizamlı olarak dejavu yaşadığı varsayım ediliyor. Bu açıdan baktığımız vakit dejavu, bilinen tüm misal tecrübelerden çok daha yaygın olarak görülen bir durumdur. 

İnsanlar yüzlerce yıl evvel bile dejavu yaşıyorlardı:

Modern dünyanın tesirleri nedeniyle dejavu çok daha sık görülen bir durum haline gelmiş olsa bile aslında insanlar yüzlerce yıl evvel de dejavu durumunu deneyimliyorlardı. Dejavu hakkında bugüne kadar gelen en eski kaynak, milattan sonra 400’lü yıllarda yaşamış olan St. Augustine’e aittir. St. Augustine, dejavu için yanlış anılar tarifini kullanmıştır.

Dejavudan dejavu olarak bahseden birinci kişi kişi 1851 – 1917 yılları ortasında yaşamış olan Emile Boirac isimli Fransız bir filozoftur. Hususa bilimsel açıdan birinci yaklaşan kişi ise FL Arnaud isimli bir nörolog olmuştur. Societe Medico-Psychologique toplantısında konuşan FL Arnaud, dejavu ile epilepsi ortasındaki ilgiyi ortaya koymuştur. Mevzu hakkında yapılan yakın tarihli araştırmalar ise dejavunun algı ve hafıza ile alakalı olabileceğinden bahsediyor.

Dejavu nasıl olur?

Yapılan son çalışmalara nazaran dejavu, iki farklı farkındalık akşının çarpışması sonucu meydana geliyor; mevcut bir durumu tanıma tecrübesi ile bunun yanlış hatırlanması. Gariptir, dejavu yaşayan kişi bu durumu fark eder. Dejavunun altında bölünmüş bir algı yatar. Dikkat dağınıklığı ya da görüşün engellemesi nedeniyle imaj iki kere işlenir.

Bir örnek üzerinden açıklamak daha yanlışsız olacak. Arkadaşlarınızla bir kafeye gittiniz, oturdunuz, çay söylediniz, arkadaşınız çaydan bir yudum aldı ve yüzünü ekşiterek beğenmediğini söyledi. Siz de tam o anda dejavu yaşadınız ve güya arkadaşınız yüzünü ekşiterek çayı beğenmediğini daha evvel söylemiş ve yapmış hissettiniz. İşte dejavu bu formda yaşanır.

Peki neden dejavu hissini yaşarız?

Dejavu, yaşandığı an için rahatsız edici bir baş karışıklığı yaratsa bile birçok vakit ziyanlı bir durum değildir. Yorgun ve gerilimli şahıslar çok daha fazla dejavu tecrübeler çünkü bu iki durum da uzun ve kısa vadeli belleği olumsuz etkilemektedir. Temporal lob epilepsisi çalışmalarında dopaminin de dejavu tecrübesi yaşama konusunda tesirli olduğu görülmüştür.

Tesadüf yapıtı incelenen bir olay çalışmasında kimi grip ilaçlarının birlikte kullanılmasının dejavu üzerinde tesirleri olduğu görüldü. Hastaya verilen iki grip ilacı birlikte kullanıldığı andan itibaren kişi birkaç saatte bir dejavu yaşadığını söyledi. İlaç kesildiği anda hastanın dejavu yaşama tecrübesi ortadan kalktı.

Her iki ilaç da grip semptomlarını azaltma özelliği gösteriyordu. Bu özelliklerini ise dopamin sistemi üzerindeki değişiklikler sonucu gösteriyorlardı. Hastada dopamin arttıkça dejavu epizodlarında da artma olduğu düşünülüyor. Yapılan birtakım epilepsi çalışmalarında beynin hipokampus kısmında yaşanan dismensik semptomlar yani bozuk hafıza semptomları nedeniyle dejavu tecrübesinde artış olduğu da görülmüştür.

Sağlıklı bireylerde ve nörolojik rahatsızlığı olan şahıslarda farklı dejavu tecrübeleri yaşanıyor:

Dejavu hissi için genel bir tarif yapmak mümkün lakin bu durum büsbütün bireye özel gerçekleşen bir tecrübe olduğu için herkesin farklı bir dejavu tecrübesi yaşadığı düşünülüyor. Düzenli olarak dejavu yaşayan bireylerin beynindeki gri hususun daha az olduğu görüldü. Beynin en dış katmanı olan gri unsur hareket, hafıza ve his denetiminden sorumludur. Gri unsur ne kadar fazlaysa bu hareketler de o kadar sağlıklı olur.

Dejavu yaşayan nörolojik rahatsızlığı olan bireylerin beyninin hipokampus, parahipokampal girus ve temporal neokorteks kısımlarının yani anıların saklanması ve oluşturulmasıyla sorumlu kısımlarının etkilendiği görülmüştür.

Dejavu yaşayan epilepsi hastası bireylerin beyninin hafıza ile alakalı kısımları etkilenirken dejavu yaşayan sağlıklı şahısların beyninin duygusal kısımlarının etkilendiği biliniyor. Ancak bir genelleme yapmak gerekirse dejavunun asıl yaşanma nedeni, görsel anıları yöneten medial temporal lob içinde meydana gelen olağan dışı sinyallerdir. 

Şizofreni hastalarında, epilepsi hastalarında, vasküler demans hastalarında ve yoğun kaygıya sahip şahıslarda çok daha fazla dejavu tecrübesi yaşanmaktadır. Bu bireylerin rastgele bir nörolojik rahatsızlığı olmasa bile dejavu çok daha fazla yaşanır. Dejavu dışında bu durum çeşitlerini tanımlamak için kullanılan birtakım kavramlar vardır;

• Deja entendu: zati duyuldu.
• Deja eprouve: esasen deneyimlendi:
• Dejat: çoktan bitti.
• Deja pense: çoktan düşünüldü.
• Deja raconte: esasen anlatıldı.
• Deja senti: çoktan hissedildi ya da çoktan koklandı.
• Deja su: bu bilgi esasen biliniyor.
• Deja trouve: zati bulundu.
• Deja vecu: aslında yaşandı.
• Deja voulu: esasen arandı.

Dejavu yaşayan şahısların birtakım ortak özellikleri:

• Yüksek gelir seviyesine sahipler
• İyi eğitimliler
• Sık seyahat ediyorlar
• Rüyalarını hatırlıyorlar
• Liberaller
• 15 – 25 yaş aralığındalar

Elbette daha pek çok farklı özelliğe sahip şahıslarda de dejavu tecrübesi yaşandığı görülmüştür lakin bu cins bir şikayet ile doktora müracaat yapan konu hakkındaki çalışmalara katılan şahısların genel özellikleri bu haldedir.

Doktora gitmek gerekir mi?

Zaman vakit dejavu yaşamak olağan ve zararsız bir durumdur, rastgele bir rahatsızlığınız olduğunu göstermez. Lakin haftada birkaç sefer ya da daha fazla dejavu yaşıyorsanız epilepsi ya da farklı bir nörolojik rahatsızlığa sahip olabilirsiniz. Bu nedenle bu türlü bir durumda uzman bir tabibe muayene olmanız öneriliyor.

Ben bu anı daha evvel yaşadım hissi ile kişinin zihnini allak bullak eden dejavu nedir, neden olur gibi merak edilen soruları yanıtlayarak mevzu hakkında bilmeniz gereken ayrıntılardan bahsettik. Şayet bu çeşit bir durumu sık sık yaşıyorsanız en yakın sıhhat kuruluşuna başvurarak uzman bir tabibe muayene olmayı ihmal etmeyin. Husus hakkındaki fikirlerinizi yorumlarda paylaşabilirsiniz.