Bugün 29 Ekim 2022 ve Cumhuriyetimizin 99. yılını kutluyoruz. Bu kutlamaların öne çıkan noktalarından biri ise hiç tartışmasız ülkemizin yeni yerli ve ulusal arabası olan TOGG. Öte yandan ülkemizdeki araba tutkusu TOGG ile başlamadı, hatta bu tutku aslında Türkiye Cumhuriyeti’nden bile önceye dayanıyor.
Gelin Osmanlı Sarayı’ndan başlayıp günümüze kadar olan bu güçlü seyahatin en kıymetli kilometre taşlarına birlikte bakalım. Seyahatimize en baştan, Sultan II. Abdülhamit’in taht odasından başlıyoruz…
Türklerin arabayla birinci tanışması
Pek çok tarihçiye nazaran Türkler, atları evcilleştiren ilk topluluklar ortasında yer alıyor. O dönemki atlar daha küçük olduğu için, kısa uzunluklu ve çevik Türkler dışında pek kimse kullanamıyor. Bu yüzden atların ardına arabalar takılıyor. Sonrasında da bu at otomobilleri evrimleşe evrimleşe otomobillere dönüşüyor.
Otomobil ortaya çıktıktan sonra ise İstanbul’a birinci araba gelmişti. Bu arabanın sahibi ise doğal ki Sultan II. Abdülhamid olmuştu. Hatta o devirde padişaha İngiltere’den bir de elektrikli araba getirtilmişti. Arabaları bu kadar benimseyen II. Abdülhamid, aslında Meşrutiyet’in ilanına kadar zat’ülhareke denilen arabaları yasaklamıştı.
İlk araba daha çok mekanik bir mucize olarak İstiklal Caddesi’nde sergilenirken, trafiğe giren birinci araba ise 1895 yılında, Züheyrzade Ahmed Paşa’nın arabası olmuştu. O periyotta araba İstanbul’da, sadece Beşiktaş ve etrafında görülüyordu. Arabaları Türk Halkı çok sevmişti. Bu sevginin mükafatını ise Cumhuriyet ile görecekti.
Otomobil montajı başlıyor
1929 yılında araba montajı için Amerikalı Ford Motor Company ile hükümet ortasında bir mutabakat imzalanmıştı. Bugün montajcılık eleştirilse de o devir yetişmiş nüfus olmadığından, iş gücünün kullanılması ve bir yandan da arabaların nasıl yapılabileceğinin öğrenilmesi için bu cins teşebbüsler değerliydi. İmzalanan muahede 25 yıllıktı.
Bu birinci fabrika ile birlikte ilk özgür bölge de kurulmuş, Tophane’deki gümrük depoları bölgesinde başlayan üretimde modüllerin gümrüksüz temini sağlanmıştı. Bu küçük fabrikada üretim günde 48 adete çıkabiliyordu. Sonrasında Büyük Buhran’dı, global gelişmelerdeki dalgalanmalardı derken fabrika 5 yıl sonra kapandı, 1944’te büsbütün yıkıldı. Yeniden de bu fabrikadan 15 bin araç çıkmış, dahası, genç Cumhuriyet araba konusunda bilgi ve deneyim kazanmıştı.
2. Dünya Savaşı sonrasında ise Türkiye’ye hibe olarak savaşta kullanılmış Jeep üretimi araçlar gelmeye başladı. O denli ki aslında marka olan Jeep, çok uzun müddet arazi araçlarının ismi olarak kullanıldı. Yabancı Sermayeyi Teşvik Kanunu ile birlikte de Turk Willys Overland Tuzla Jeep Montaj Fabrikası, 1956 yılında üretime başladı. Fabrika sermayesinin yüzde 25’i Amerikan idi.
Bu periyodun en büyük tesiri olarak, araçların yerlilik oranı %2’den %60’lara yükseldi.
Bir periyot taksi olarak da kullanılan ve herkesin otomobil denildiğinde birinci tercihlerinden olan Jeep fabrikasında ortada bir Büssing marka kamyonlar da üretiliyordu. Sonrasında Jeep bu tesisten ayrılırken, fabrika askeriyeye devredildi.
1958 yılında ise bu topraklar birinci küçük arabası olan Alman arabası Nobel 200 ile de tanıştı. Bu araç Türkiye’de de üretildi.
1959 yılında ise Türkiye, araba üretmeye hazır olduğunu gösteriyordu
1959 yılında öncelikle Ford Motor Company ve Koç Grubu, Otosan’ı kurmuştu. Otosan, araba üretimi için birinci adımların atıldığı yer oldu. Bir kere fabrikanın tüm çalışan takımı Türk’tü. Bu grup günde 4 adet Ford Consul araba ve 8 adet Ford Thames kamyon üretiyotdu. 1967 yılında ise Ford Transit üretimine başlandı.
1962 yılında da Federal Türk Kamyonları AŞ, Oyak tarafından satın alındı Onun yerine International Harvester ile işbirliği yapılarak kamyon, otobüs, minibüs, traktör, kamyonet, pick-up, akseri araç ve yedek kesim üretecek olan Türk Otomotiv Sanayisi (TOE) faaliyete geçti. Bir yıl sonra ise Otobüs Karoseri A.Ş., bir efsane olacak olan Magirus otobüslerin montajına başladı.
Otomobil seyahatinin en hüzünlü anısı olan İhtilal de bu devirde ortaya çıktı
1961 yılında periyodun Cumhurbaşkanı olan Cemal Gürsel, Eskişehir Devlet Demiryolları Fabrikası’na tamamiyle Türk mühendisler tarafından tasarlanıp üretilen birinci araba için buyruk verir. 135 günde arabanın prototipini de ister, hatta ismini da Devrim koyar.
Mühendisler ve ustalar canla başla çalışarak dört adet İhtilal arabası üretmeyi başardılar. Cemal Gürsel’in bindiği arabanın akaryakıtı bitince söylediği “Garp başıyla araba yaptık, şark başıyla akaryakıt koymayı unuttuk.” kelamı manşet oldu, araba halktan ilgi görse de oluşan algı nedeniyle yatırım çekmedi. Halbuki Gürsel, aracın akaryakıtı bitince öbür İhtilal arabalarından biriyle cinsini tamamlamıştı. Hakkı yenen bu araba Eskişehir’de hala sergileniyor ve hala çalışıyor.
İnekler yediği efsanesiyle tanıdığımız Anadol, birkaç yıl sonra geldi
Ford Consul arabaların üretimi azdı. Dahası, kıymetli araçlar oldukları için halk satın alamıyordu. Maliyeti azaltabilmek ve düşük sayılarla da üretime devam edebilmek isteyen Koç yöneticileri, tahlili İngiltere’de buldu. Reliant firmasının kullandığı fiberglas, çok daha ucuz bir malzemeydi. Bu materyalin yapısı nedeniyle aracın sıkıştırılmış samandan yapıldığı ve aracı ineklerin yediği üzere temelsiz telaffuzlar ortaya çıktı. İşin aslı, Anadol çağının ötesindeydi ve fiberglas da fakat Corvette üzere arabalarda gördüğümüz çağdaş ve ustalık isteyen bir malzemeydi.
Muadillerinden %30-40 daha ucuz olan, tam çelik şaseli bu araçların motor ve şanzımanı ise Ford üretimiydi. O periyotta çok tanınan oldu ve Türkiye’nin kendi arabası olma yolunda süratle ilerledi. Otosan Kadıköy fabrikasında üretim 1966’da başlayıp 1984’e kadar devam etti. Toplamda 62 bin 283 adet binek Anadol, 36 bin 892 adet kamyonet üretildi.
1968 yılında ise Koç Kümesi bir diğer devle, bu kez İtalyan FIAT ile birlikte TOFAŞ’ı kurdu. 1971 yılında Murat 124 ile başlayan üretim daha sonra Murat 131 ve “kuş serisi” olarak bilinen Şahin, Kartal ve Doğan ile devam ettirilmişti.
Renault da bu yıllarda Türkiye’ye geldi
1969 yılında ise OYAK, Fransız Renault ile birlikte çalışmaya başladı. OYAK-RENAULT markası altında önden çekişli Renault 12 ile 1971’de üretime başladılar. Onu 1985 yılında, birebir yıl çıkan Taunus’un rakibi olan Renault 9 takip etti. 1987’de ise ilk hatchback model olan Renault 11 üretildi. Otosan ise birebir devirde Anadol’da dizel motora geçiş yaptı. OYAK-RENAULT ise 1989 yılında Reanult 12’yi birtakım değişikliklerle Toros modeli haline getirdi. Tekrar 90’larda Renault’un üst sınıf modeli Renault 21 de ülkemizde üretime başladı.
Türkiye’de üretilen arabalar de 90’larda çeşitlendi
90’lı yıllarda Opel modelleri ve Toyota Corolla da Türkiye’de üretilmeye başlandı. 1993 yılında TOE, 1995 yılında ise Genoto otomobil fabrikaları kapandı. Türkiye’de Ford, Renault, Toyota ve Hyundai üretimi ise devam etti. Ucuz ve yetişmiş iş gücü, pek çok yatırımın Türkiye’ye kaydırılmasına önayak oldu.
Ve sonunda TOGG geliyor
27 Aralık 2019 tarihinde yayımlanan Cumhurbaşkanlığı kararı ile Bursa Gemlik’te elektrikli araba üretimi için fabrika kuracağı açıklandı. Akabinde da tanınan ismiyle “Beş babayiğit” projeye katıldı. 996 milyon 774 bin lira ile Türkiye’nin en yüksek ödenmiş sermayeye sahip otomotiv şirketi olan TOGG’un çalışmaları başladı. Bu araçtan 2030 yılına kadar 1 milyon adet üretilmesi bekleniyor. Tesiste toplamda 4 bin 300 kişiye istihdam sağlanacağı belirtiliyor.