Matematik, tabiat, toplumsal ya da yapay bilimler üzere bilimin hangi alanında çalışıyor olursanız olun muhakkak araştırmaları yapmak ve argümanlarınızın hakikaten var olduğunu ispatlamak için deneyler yapmalısınız. Bir deneyin olmazsa olmazları ise bağımsız değişken ve bağımlı değişkendir. Bağımlı ve bağımsız değişken tabirleri ile pek çoğumuz matematik dersinde tanıştık lakin bunlar, tüm bilim alanlarında kullanılan kavramlardır.

Bağımlı da olsa bağımsız da olsa ismi üzerinde bunlar değişken. Zira hem kendileri hem de etkileşime girdiklerini değiştirme marifetine sahiptirler. Birtakımı etkileşim sonucu değişirken birtakımı deneyi yapan bilim insanı tarafından değiştirilmektedir. Maksat ise kolaydır, bir argümanın bu değişkenler üzerinden ispatlanması. Bağımlı ve bağımsız değişken nedir, nasıl bulunur gibi merak edilen soruları gelin örnekler üzerinden inceleyelim.

Bağımsız değişken nedir?

Deneysel bir araştırma çalışmasında tesirlerini araştırmak için eklenen değişkendir. Bağımsız değişken, çalışmaya eklenen öteki değişkenlerden etkilenmediği için bağımsız olarak isimlendirilir. Bir olayı ya da sonucu açıklayan açıklayıcı değişkenler, bağımlı değişkenin bedelini iddia etmek için kullanılan varsayım değişkenleri ve bir regresyon denkleminin sağında kullanılan değişkenler; bağımsız değişkenlere örnek olarak gösterilebilir. 

Bağımsız değişken cinsleri nelerdir?

Deneysel bağımsız değişkenler:

Deneysel bir araştırma çalışması sırasında direkt bilim insanı tarafından manipüle edilen bağımsız değişkenler, deneysel bağımsız değişken olarak isimlendirilir. Doğrudan yapılan bu manipülasyon sayesinde bağımlı değişken üzerindeki değişiklikler gözlemlenir. Bağımlı değişkenin, bağımsız değişkene nazaran nasıl farklılıklar gösterdiğini görmek için birden çok düzeyde uygulanabilir.

Yapılan bir deneyde en gerçek sonuçları almak için iştirakçilerin deneysel bağımsız değişken kümelerine rastgele atanmaları gerekir. Yapılan rastgele atamalar sonucunda iştirakçi özelliklerini çok daha sağlıklı bir biçimde denetim edebilirsiniz. Deneysel bağımsız değişkene maruz kalacak bağımlı değişken de son derece kıymetlidir.

Deneysel bağımsız değişkenler örneği:

Yeni bir ilaç bulundu ve bunun yüksek tansiyon hastaları üzerindeki tesiri test edilmek isteniyor. Deneysel bağımsız değişken, gruplar ortasındaki değişikliği ortaya çıkaracaktır. Bu örnekteki deneysel bağımsız değişkene maruz bırakılacak kümeler düşük doz deney kümesi, yüksek doz deney kümesi ve plasebo kümesidir.

Bağımsız mevzu değişkenleri:

Deneysel bağımsız değişken ile bağımsız husus değişkenleri ortasındaki en temel fark, bağımsız husus değişkenlerinin araştırmayı yapan bilim insanı tarafından manipüle edilemiyor olmasıdır. Örneğin bir toplumsal araştırma deneyindeki iştirakçilerin cinsiyeti, etnik kökeni, ırkı, gelir düzeyi ve eğitim durumu manipüle edilemez olduğu için bunlar bağımsız husus değişkenleri olarak kabul edilir.

Bağımsız husus değişkenlerinden oluşan kümelere iştirakçileri rastgele atamak mümkün değildir. Çünkü her iştirakçinin ve hasebiyle kümenin özellikleri belirlidir. Bağımsız husus değişkenleri kullanılarak yapılan bir çalışmada farklı bir yol izlenmeli ve var olan özellikler üzerinden bir kıymetlendirme yapılmalıdır.

Bağımsız bahis değişkenleri örneği:

Rastgele atama olmadığı için yarı deneysel tasarım olarak isimlendirilen bir deney yapıyorsunuz ve hedefiniz cinsiyetlerin bebek ağlaması üzerindeki tesirlerini görmek. Kadın ve erkek olarak iki bağımsız husus değişkenleri kümeniz var. Bağımlı değişkeni bu kümelere maruz bırakır ve tesirlerini, aslında aşikâr olan özellikler üzerinden değerlendirirsiniz. Yani bir bebek ağlarken bayan tesiri mi daha düzgün yoksa erkek tesiri mi? Değerlendirmeler sonucunda bu sorunun cevabı aranır. 

Bağımsız değişken nasıl bulunur?

Bağımsız değişkeni bulmak için öncelikle araştırma deneyindeki bağımlı ve bağımsız tüm değişkenleri bulmalı ve listelemelisiniz. Tüm değişkenleri tespit ettikten sonra şu soruları sorarak hangisinin bağımsız değişken olduğunu bulabilirsiniz;

• Değişken araştırmacı tarafından manipüle ediliyor mu?
• Değişken denetim ediliyor mu?
• Değişken denek gruplandırma sistemi olarak mı kullanılıyor?
• Değişken, zamansal olarak bir sonraki değişkenden evvel mi geliyor?
• Araştırmacı, değişkenin öteki bir değişkeni etkileyip etkilemediğine bakıyor mu?
• Araştırmacı, değişkenin diğer bir değişkeni nasıl etkilediğine bakıyor mu?

Bağımlı değişken nedir?

Deneysel bir araştırma çalışmasında bağımsız değişkenin tesirleri sonucunda farklılık gösteren değişken, bağımlı değişken olarak isimlendirilir. Bağımsız değişkene bağlı olduğu için bağımlı değişken olarak isimlendirilir ve deney sonucunda istenilen sonucu verecek olan değişkendir. 

Başka bir değişkendeki değişikliğe reaksiyon veren reaksiyon değişkenleri, ölçmek istenilen sonucu gösteren sonuç değişkenleri, bir regregrasyon denklemenin sol tarafında kullanılan değişkenler; bağımlı değişkenlere örnek olarak gösterilebilir.

Bağımsız değişken üzerinde değişiklikler yaptıktan sonra kaydettiğiniz şey tam olarak bağımlı değişkendir. Kaydedilen tüm bu ölçüm bilgileri üzerinden istatiksel tahliller yapılır ve sonucunda bağımsız değişkenin bağımlı değişkeni etkileyip etkilemediği, etkilediyse nasıl ve ne ölçüde etkilediği ortaya çıkar.

Elinizde gereğince bulgu olduğu durumlarda farklı bağımsız değişken versiyonlarının aynı bağımsız değişkeni nasıl ve ne ölçüde etkilediğini açık bir biçimde görebilirsiniz. Bağımsız değişken versiyonları zenginleştikçe bağımlı değişkenin gösterdiği farklılıklar da bir o kadar zenginleşecektir. 

Bağımlı değişken örneği:

Öğrencilerin matematik testi puanları ile oda sıcaklığının bağlantısını gösteren bir deney yapıyorsunuz. Bu deneydeki bağımsız değişken oda sıcaklığıdır. Öğrencilerin bir kısmı soğuk, bir kısmı sıcak odaya yerleştirilir. Bağımlı değişken ise matematik testi puanlarıdır. Tüm iştirakçilerin farklı bağımsız değişkenlere yani sıcaklığa nazaran verdikleri performans ölçülerek bağımlı değişken yani notlar üzerindeki tesiri denetim edilir.

Bağımlı değişken nasıl bulunur?

Bağımlı değişkeni bulmak için öncelikle araştırma deneyindeki bağımlı ve bağımsız tüm değişkenleri bulmalı ve listelemelisiniz. Tüm değişkenleri tespit ettikten sonra şu soruları sorarak hangisinin bağımlı değişken olduğunu bulabilirsiniz;

• Değişken çalışmanın bir sonucu olarak mı ölçülüyor?
• Değişken, çalışmadaki bir öteki değişkene mi bağlı?
• Değişken, çalışmadaki tüm değişkenler değiştirildikten sonra mı ölçülüyor?

Bağımlı ve bağımsız değişken örnekleri:

• Deney: Domatesler hangi ışık çeşidi altında daha süratli büyür.
  • Bağımsız değişken: Domatesin yetiştirildiği ışık çeşidi.
  • Bağımlı değişken: Domatesin büyüme suratı.
• Deney: Aralıklı orucun kan şekeri üzerindeki tesiri nedir?
  • Bağımsız değişken: Aralık orucun varlığı ve yokluğu.
  • Bağımlı değişken: Kan şekeri düzeyi.
• Deney: Uzaktan çalışma, çalışanları mutlu ediyor mu?
  • Bağımsız değişken: Çalışma ortamı.
  • Bağımlı değişken: Çalışanların memnuniyeti

Bilimsel araştırma deneylerinin olmazsa olmazları bağımlı ve bağımsız değişken nedir, nasıl bulunur gibi merak edilen soruları yanıtlayarak değişken çeşitlerini örnekler üzerinden açıkladık. Değişken tarifleri farklı disiplenlerle farklı halde ayrıntılandırılabilir lakin yazımızda çok daha anlaşılır olması için teknik ayrıntılara boğmamaya çalıştık. Mevzu hakkındaki niyetlerinizi yorumlarda paylaşabilirsiniz.