Geçtiğimiz son 10 yılda tüm dünya, bilgi edinmek için gazeteleri bırakıp yavaş yavaş internet sitelerine ve Twitter’a yönelmeye başladı. Natürel ki durum bu türlü olunca çabucak hemen herkes kendince bir gazeteci edasına bürünüp sosyal medyada bulduğu bilgileri yaymaya başladı. Lakin natürel ki bu paylaşılan bilgilerin neredeyse yarısı yalanlardan ibaret.

Durum bu türlü olunca pek çok okuyucunun gerçek bilgi edinmek için tek seçeneği internetteki haber siteleri oluyor. Bu sitelerin tercih edilmesinde en kıymetli nedenlerden birisi de sitelerin ve sitelerde yer alan bilgilerin Google tarafından denetim edilip, gerçek olmaması durumunda ilgili içeriğin kullanıcılara ulaştırılmaması. Peki Google sahiden bu siteleri denetliyor mu?

İsterseniz evvel biraz globalden bahsedelim:

Son birkaç yıldır neredeyse tüm dünya yalnızca internet haber sitelerinden bilgi alıyor. Bu sitelerin içinde devletlerin resmi haber kaynakları, siyaset, sıhhat ve teknoloji alanında uzmanların kendi siteleri ve haber siteleri yer alıyor.

Her gün dünya çapında yüz binlerce haber yayına alınıyor ve Google bu haberleri yapay zekâ yardımıyla kontrol ederek palavra bilgi içerdiğini tespit ettiği haberleri “indexlemiyor”. Yani hususla ilgili anahtar sözleri Google’da arattığınızda bu habere ulaşamıyorsunuz. Google bu yolu kullanarak palavra bilginin yayılmasını önlüyor ve sitelerin en büyük gelir kaynağı olan reklamları engelliyor.

Ancak son yapılan araştırmalara nazaran Google, İngilizce dışındaki lisanlarda yazılan palavra haberlere o kadar da dikkat etmiyor. Toplumun kandırılmasını önlemek gayesiyle kurulan ve Pulitzer’ı kazanan birinci internet haber sitesi olan ProPublica, aylarca süren araştırmalarında İngilizce dışında lisanlarda yayınlar sunan pek çok internet sitesinin palavra haberler hazırladığını tespit etti.

Google tarafından denetlenmeyen ya da denetlendiği halde göz yumulan bu siteler üstüne bir de reklam alarak palavra haberler üzerinden para kazanıyor. Hatta Sırbistan, Almanya, Hırvatistan ve gibisi ülkelerde sadece palavra haberler üzerinden para kazanan kelamda haber siteleri bile var.

Ülkemizde durum ne?

Neredeyse tüm dünya palavra haberlerin içine gömülmüş durumdayken ülkemizde de durum çok farklı değil. ProPublica, doğrulama platformu Teyit.org’un da dayanağıyla ülkemizde yaptığı araştırmalarında yalan haberleri yayınlayan internet sitelerinin Google tarafından neredeyse hiç incelenmediğini gözler önüne seriyor. Yapılan araştırmada Teyit.org tarafından gerçek dışı bilgilerin paylaşıldığı kanıtlanan 50 haberden 45 adedinde Google reklamları mevcut. Bu oran Avrupa ve Dünya standartlarına nazaran ziyadesiyle yüksek.

Ülkemizdeki palavra haberleri iki kategoriye koyabiliriz. Bunlardan birincisi olan “kasıtlı palavra habercilik” siyaset, sıhhat ve iklim krizi üzere bahislerde kamuoyunu manipüle etmek gayesiyle bilinçli olarak yalan haber hazırlanması ve yayılması manasına geliyor. İkinci kategorimiz ise “kasıtsız palavra haberler”. Burada ise çoklukla global haberleri araştırmadan direkt olarak kopyala-yapıştır mantığıyla Türkçeleştiren haber siteleri yer alıyor. Bu siteler yurt dışındaki “yalan haber sitelerinden” aldıkları bilgileri doğrulamadan Türkçeleştirdiği için bu haberlerin yayılmasına neden oluyorlar.

Bu noktada bu haberleri tespit edip haberin reklamlarını kaldırması ve hatta haberin yayılmasını engellemesi gereken Google yapay zekâsı ne mi yapıyor? Oturmuş çekirdek çitliyor.

Evet nitekim de yapay zekâ bu husus hakkında kılını bile kıpırdatmıyor. Hatta tespit edilen kimi internet siteleri, bile bile palavra haberleri yaysalar bile hâlâ Google reklamları ile para kazanıyor. Hatta aşağıdaki görselde Teyit.org tarafından gerçek olmadığı kanıtlanmış bir haberin şu anda hâlâ yayında olduğunu ve Google reklamlarıyla dolu olduğunu görebilirsiniz.

Covid-19 aşılarında çip olmasıyla alakalı haberlerden tutun da iklim krizinin “şirketlerin oyunu” olduğunu sav eden haberlere kadar pek çok haber onlarca internet sitesinde paylaşılıyor. Paylaşılan palavra bilgiler kullanıcılar tarafından yine paylaşılarak kar topu tesiriyle büyüyor ve en sonunda kamuoyunun büyük çoğunluğunun kabul ettiği bir çığ haline geliyor. Bu da toplumun yanlış bilgileri “gerçek” olarak kabul etmesini sağlayarak büyük kitlelerin pek çok bahiste kolayca manipüle edilmesini mümkün kılıyor.

Peki bu palavra bilgi çağı ne vakit son bulacak?

Google yetkilileri her ne kadar bu hususta daima olarak iyileştirmeler yaptıklarını ve yalan haberle gayret ettiklerini belirtseler de yapılan araştırmalar ve gördüklerimiz bunun gerçek olmadığını kanıtlıyor. İngilizce haber kaynaklarında palavra haberlerdeki reklam oranı %15’e kadar düşerken ülkemizde bu oranın %90’a kadar çıkması da bunun en büyük ispatı. Hatta Hırvatistan, Sırbisdan ve Bosna Hersek üzere anadili İngilizce olmayan ülkelerde de bu orannın %80 olduğu tespit edildi. Üstelik Google bu haberleri tespit edemediği ya da tespit ettiği halde müdahale etmediği için hem ülkemizde hem de başka ülkelerde dezenformasyon bir gelir kapısı olarak görülmeye başlamış durumda.

Bazı haber kaynakları, palavra olduğu bariz olan bilgileri sırf daha fazla okunacağı ve para kazandıracağı için yayınlıyorlar ve tek bir haberle bile dudak uçuklatacak ölçülerde para kazanıyorlar. Habercilik etiğine ters hareket eden bu siteler, hazırladıkları palavra haberlerle Google aramalarında işini düzgün yapan sitelerin önüne geçerek onların gelirlerine de göz koymuş oluyor.

İşin maddi kısmı bir yana, bu şekil sitelerde ve platformlarda çalışan şahıslar kendilerini birer gazeteci olarak tanımlıyor ve internet siteleri dışında kendi toplumsal medyalarında da bu algı operasyonlarına devam ederek haberlerini takip etmeyen kullanıcıları toplumsal medyada manipüle ediyor.

Bu usul palavra haberlerin korunmanın tek yolu ise okuduğunuz şeyleri araştırmanız. Günümüzde pek çok haber sitesi hazırlanan haberleri ve içerikleri aldıkları kaynakları haberin sonunda belirtiyor. Şayet kaynak belirtilmemişse bile haberin anahtar sözleri Google’da arattığınızda benzeri haberlere ve hatta haberin kaynağına bile ulaşabilirsiniz. Ayrıyeten Ekşi Kelamlık, Twitter ve Reddit üzere platformlarda herkes her bilgiyi paylaşabileceği için buralarda gördüğünüz her habere inanmamanız gerekiyor. Bu usul platformlardaki bilgilerin doğrulunu bilimsel makaleler ile denetim edebilirsiniz.

Bu noktada yüklü olarak İngilizce kaynakları referans almanızı ve İngilizce bilmeseniz bile tarayıcınızın otomatik çeviri özelliğini kullanarak haberi kısaca gözden geçirmenizi tavsiye ediyoruz. Ek olarak kuşku duyduğunuz haberleri Teyit.org, Doğruluk Hissesi, Malumatfuruş, Doğrula gibi mahallî kaynaklarda ve Snopes  gibi global kaynaklarda da aratarak haberin hakikat olup olmadığını denetim edebilirsiniz. Olağan ki tüm bunların dışında en kıymetli şeyin gördüğünüz haberleri kendi “mantık filtrenizden” geçirmeniz gerekiyor. Şayet gördüğünüz haber size hiçbir formda mantıklı gelmiyorsa o vakit o haberden şüphelenmeli ve araştırmalarınızı dikkatlice yapmalısınız.